Diuraphis noxia Mordvilko

شته روسی گندم از آفات مهم گندم و جو بوده و بومی نواحی جنوب شوروی سابق، ایران، افغانستان و کشورهای واقع در ناحیه مدیترانه است. این حشره از سال ۱۹۰۰ به عنوان آفت گندم و جو در جنوب روسیه و منطقه مدیترانه شناخته شده و در سال ۱۹۷۸ به صورت یکی از آفات مهم در مناطقی از آفریقای جنوبی که دارای بارندگی تابستانه هستند، در آمده است. مناسب ترین شرایط تولید مثلی این حشره بر روی گندم، مرحله رویشی ساقه دهی و حساس ترین مرحله گیاه به حشره، مرحله رویشی گیاهچه ( قبل از ساقه رفتن) و بعد از آن مرحله خوشه دهی است.

این آفت اولین بار در ایران توسط دواچی (۱۳۳۳) تحت عنوان Brachycolus noxius از مزارع گندم و رامین ،اصفهان سیرجان و اردکان گزارش شد. این شته علاوه بر تغذیه مستقیم از گیاه با انتقال عوامل بیماریزای گیاهیt باعث ایجاد خسارت زیادی شده و یکی از مهمترین عوامل کاهش عملکرد گندم است. ( کاظمی و همکاران ، ۲۰۰۱ ) شته روسی گندم یکی از ۱۰ گونه شته ای است که از روی گندم های ایران گزارش شده و دارای پتانسیل بالای خسارتزایی است.

شته روسی گندم در طول سالهای ۱۳۷۲-۱۳۷۳ از لحاظ تراکم جمعیت در استان تهران بعد از شته S.avenae در مقام دوم بوده است. ( نوری و رضوانی ،۱۳۷۳ ) در مناطق مختلف گندمکاری استان همدان به ویژه بهار، کبودر آهنگ و فامنین در مزارع آبی و دیم به فراوانی یافت می شود. یکی از پر جمعیت ترین گونه های گیاهخوار در سالهای ۱۳۷۷-۱۳۸۰ بعد از سن گندم درمنطقه بود.

مناطق انتشار

مبدأ این حشره منطقه پالتارکتیک است. این آفت در کشورهایی نظیر آفریقای جنوبی، کنیا، جنوب اروپا، شمال آفریقا، آرژانتین ،کانادا، ایالات متحده آمریکا و در ایران در استانهای فارس ،سیستان و بلوچستان، لرستان (بروجرد)، زنجان (ابهر)، آذربایجان شرقی، کردستان ،سمنان ،قزوین، چهار محال بختیاری و تهران نیز انتشار دارد ( کاظمی و همکاران ،۱۳۷۹؛ دولتی و همکاران ۱۳۸۱) و در سال زراعی ۱۳۷۳ -۱۳۷۴ در خراسان حالت طغیانی داشت (شکاریان و همکاران ۱۳۷۹). همچنین حجت و آزمایش فرد (۱۳۶۵) آن را از شیراز و کرج گزارش کرده اند.

شکل شناسی

شته های بدون بال کوچک ،کورنيكول سياه، دوكى شكل، كم عرض، به رنگ زرد مایل به سبز و یا خاکستری مایل به سبز و آرد آلود هستند که روی بدن آنها ذرات موم وجود دارد. شته بدون بال به طول ۱/۴ تا ۲/۳ میلیمتر و شته های بالدار ۱/۵ تا ۲ میلیمترهستند. نمای انتهایی پشتی جلوی سر در افراد بی بال و کورنیکول و بال در افراد بالدار در شکل نشان داده شده است.

گیاهان میزبان

این حشره علاوه بر گندم و جو به غلات دیگری نظیر یولاف چاودار و تریتیکاله نیز حمله می کند و در حال حاضر به عنوان مخرب ترین حشره در مناطق دارای بارندگی تابستانه محسوب می شود. بنابر گزارش هاگس و می والد (۱۹۹۰) شته روسی گندم می تواند در مزارع گندم و جو به ترتیب باعث از بین رفتن محصول به میزان ۸۰ و ۱۰۰ درصد گردد. بطور کلی میزان کاهش

محصول در اثر تغذیه این آفت متغیراست. مثلاً خسارت آن در آفریقای جنوبی در حدود ۳۵ الی ۶۰ درصد، در اتیوپی ۶۰-۷۰ درصد و در جنوب آلبرتای کانادا حدود ۳۷ درصد برآورد شده است. طبق این گزارش وزن هزار دانه وزن خوشه ها، وزن اندامهای هوایی گیاه، وزن ریشه ها، ارتفاع گیاه، قدرت زنده ماندن و تحمل به سرما در ارقام پاییزه در اثر آلودگی به این حشره، شدیداً کاهش نشان داده اند.

نوری و رضوانی (۱۳۷۴) پراکنش شته روسی را همراه با هفت گونه دیگر در مناطق ورامین ، کرج و فیروزکوه بررسی نموده و اظهار کرده اند که این گونه در مناطق ورامین و کرج بعد از شته معمولی گندم Schizophis graminum) و در فیروزکوه نسبت به بقیه گونه ها در ردیف اول قرار داشته؛ ولی برآورد دقیقی از شدت آلودگی و میزان خسارت این آفت در کشور گزارش نشده است.

خسارت

شته روسی گندم علاوه بر تغذیه از شیره گیاهی با تزریق مواد سمی در محل های تغذیه باعث تخریب کلروپلاست گیاهی شده و نوارهای طولی زرد، سفید و گاهی ارغوانی رنگ بر روی گیاه میزبان تولید می کند. در مراحل ابتدایی آلودگی لبه برگها در امتداد طولی لوله می شوند. گاهی فاصله برگ ها کم شده و ساقه ها بدشکل می شوند. ( حجت ،۱۳۶۲). گیاهانی که شدیداً آلوده می شوند، اغلب از رشد باز مانده و برگ های لوله شده دارند که در گیاهان مسن تر حتی برگ پرچم نیز لوله می شود. در ارقام حساس با تخریب کلروپلاست گیاهی در اثر تغذیه این آفت، ارتفاع بوته، وزن اندام های هوایی و شمار سنبلچه و در نهایت میزان محصول کاهش پیدا می کند. آلودگی مزارع گندم پاییزه به شته روسی در بعضی از ژنوتیپ ها ممکن است باعث افزایش سرمازدگی شود. همچنین تغذیه این حشره روی گندم، محتویات پروتئینی و کیفیت نانوایی آرد حاصل از آن را پایین می آورد. بعلاوه این آفت ناقل بیماری ویروسی زردی کوتولگی جو، ویروس موزائیک جو و نیشکر است. ( کاظمی و همکاران، ۱۳۷۹؛ حجت و آزمایش فرد ۱۳۶۵).

زیست شناسی

این آفت زمستان را در شرایط آب و هوایی کرج به صورت سنین مختلف پورگی و ماده های بکرزا بر روی میزبان های مختلف سپری می نماید. تراکم آفت با کاهش رطوبت نسبی و افزایش دما بالا میرود. افراد بالدار در حدود دهه سوم فروردین ماه از روی میزبان های غیر زراعی و خودرو به مزرعه منتقل می شوند و در اواخر فصل زراعی دوباره افراد بالدار بوجود روی میزبانهای مذکور منتقل می شوند. میانگین طول دوره پورگی قبل از تولید مثل، در حین توليد مثل، بعد از تولید مثل و طول کل دوره زندگی بر حسب روز به ترتیب ۱۹/۷۱ ۲/۴۳، ۴۹ ۱۶/۴۳ و ۸۷/۴۳ روز و تعداد پوره تولید شده توسط هر فرد ماده ۷۶/۸۶ عدد بوده است. در بررسی آزمایشگاهی ( دمای متوسط ۲۵/۷ درجه سانتیگراد و متوسط رطوبت نسبی ۴۰ درصد) طول دوره های مذکور به ترتیب ،۷/۵ ۱،۸، ۴۲/۷۷،۸ ۱/۶۳ و ۶۳ روز و تعداد پوره های تولید شده توسط هر شته ماده ۷۲/۱۲) عدد بوده است. ( دولتی و همکاران ،۱۳۷۴) این حشره ناقل بیماری لکه نواری زرد گندم است. تاکنون افراد نر این حشره مشاهده نشده و احتمالاً فاقد فرم جنسی است. ( حجت و آزمایش فرد ،۱۳۶۵)

روش های کنترل

الف- زراعی

1- استفاده از ارقام مقاوم: شکاریان و همکاران (۱۳۷۹) مقاومت ۵۸ رقم گندم یک رقم چاودار و یک رقم تریتیکاله تجارتی را در گلخانه بررسی و نتیجه گرفتند که ارقام اروند موتانت، بروستايا، قرمز بافقی و الموت از قدرت زنده ماندن قابل توجهی تحت شرایط آلودگی های مصنوعی به این شته در مرحله گیاهچه ای برخوردار بوده و عامل مقاومت نیز آنتی بیوز بوده است. این محققین ارقام فوق را به عنوان ارقام مقاوم معرفی کرده اند. کاظمی و همکاران (۱۳۷۹) مقاومت ۵ رقم شامل سرداری، سبلان، الوند، زرين و الموت که بیشترین سطح زیر کشت در آذربایجان شرقی داشتند را نسبت به شته روسی در آزمایشگاه بررسی و نتیجه گرفتند که رقم سرداری نسبت به شته روسی گندم حساس و رقم زرین در مقایسه با سایر ارقام مقاوم تر می باشد.

دولتی و همکاران (۱۳۷۴) اثر ارقام مختلف گندم شامل آرژانتین، دستجردی زرندی، رشیدی، آذر، عدل قديم، عدل جدید ،خلیج ،ناز ،سفیده داراب و قدس را روی طول، مدت زادآوری و قدرت تولید مثل شته روسی در شرایط آزمایشگاه ( رطوبت نسبی ۶۰-۷۰ درصد و دمای ۲۰-۲۵ درجه سانتیگراد ) مورد بررسی قرار داده و نتیجه گرفتند که شته مذکور کمترین پوره را در روی ارقام شاهی و سفیده تولید می کند و نوع رقم در طول مدت زادآوری تأثیری نداشته است.

ب- بیولوژیکی

این آفت دشمنان طبیعی فراوانی دارد که در بین آنها کفشدوزک Hippodamia variegata از تراکم بیشتری برخوردار است و در کاهش جمعیت آفت بسیار مؤثر می باشد. زارع و همکاران (١٣٧٤) شته روسی را از ۱۷۹ منطقه و دشمنان طبیعی آن را از ١١٤ منطقه مختلف ۷ استان کشور جمع آوری کرده اند که در بین دشمنان طبیعی، ۵ گونه پارازیتوئید و ۲ گونه شکارگر زیر جلب توجه می کند.

گونه های Diaeretiella rapae و Aphelinus albipodus Varipes فراوانتر بوده و وسعت انتشار بیشتری نسبت به پارازیتوئیدهای دیگر داشتند. در این ،میان گونه Aphelinus albipodus انتشار وسیعتری نسبت به D rapae. داشت. گونه Aphidius uzbekistanicus و A matricaria از فراوانی کمتری برخوردار بوده و گونه Praon volucre نیز جزء کمیاب ترین گونه ها بود.

کفشدوزهای Euperodes nuda و Leucopis ninae نیز از جمله شکارگرهای این آفت هستند. هر چند اعلام کرده اند که این عوامل را در بین برگ های لوله شده یافت نکرده ولی انتشار وسیعی داشتند. درویش مجنی و بیات اسدی (۱۳۷۴) گونه های زیر را به عنوان دشمنان طبیعی این آفت از منطقه گرگان و رشت گزارش کرده اند.

ج – شیمیایی

شدت آلودگی آفت در استانهای سمنان سیستان و بلوچستان خراسان و فارس در حدی است که بر علیه آنها مبارزه شیمیایی انجام می.گیرد هنگامی که ۱۰ درصد گیاهان در مرحله ساقه رفتن تا خوشه دهی به شته آلوده شده ،باشند مبارزه شیمیایی علیه آن استفاده می شود.