ﻣﻘﺪﻣﻪ

ساقه‌خوارها (Stem borers) به‌ آن دسته‌ از حشراتی‌ اطلاق می‌گردد که‌ لارو آنها ساقه‌ی‌ انواع گیاهان به‌ خصوص گیاهان خانواده ی‌ گرامینه‌ را سوراخ نموده و در اثر تغذیه‌ از محتویات ساقه‌ موجب‌ از بین‌ رفتن‌ گیاه میزبان یا کـاهش‌ عملکرد محصول مـی‌گردنـد (رضـوانی‌ و شـاهحسـینی‌، ١٣٥٥). سـاقه‌خـواران بـرنج‌ (Rice stem borers) دارای‌ پراکندگی‌ وسیعی‌ در اغلب‌ مناطق‌ دنیا به‌ خصوص آسیا و استرالیا می‌ باشند (شکل‌ ١). ساقه‌ خوارهایی‌ که‌ به‌ گیاه برنج‌ آسیب‌ وارد می‌ نمایند شامل‌ ٥٠ گونه‌ و از سـه‌ خـانواده ی‌ Pyralidae (٣٥ گونـه‌ از ١٢ جـنس‌)، Noctuidae (١٠ گونه‌ از ٣ جـنس‌) (از راسـته‌ ی‌ (Lepidoptera و Diopsidae (از راسـته‌ی‌ Diptera و ٥ گونـه‌ از یـک‌ جـنس‌) مــی‌باشــند کــه‌ در ایــن‌ میــان خــانوادهی‌ Pyralidae از اهمیــت‌ بســیار زیــادی‌ در مــزارع بــرنج‌ برخــوردار اســت‌.(١٩٩١ .(Khan et al)

ساقه‌خوارها و اهمیت‌ آنها در کشاورزی

گونه‌ های‌ خانواده ی‌ Pyralidae تک‌ میزبانه‌ بوده و دارای‌ تخصص‌ میزبانی‌ می‌ باشند در حالی‌ که‌ اعضای‌ خانواده ی‌ Noctuidae چند میزبانه‌ هستند و گاهی‌ به‌ عنوان آفات بـرنج‌ مطـرح مـی‌شـوند (١٩٩٤ Pathak and Khan)

مهمترین‌ و مشهورترین‌ ساقه‌خوارهـای‌ بـرنج‌ در آسـیا شـامل‌ گونـه‌هـای‌:

Scirophaga incertulas (Walker) (ســاقه‌خــوار زرد)

Chilo suppressalis (Walker) (ســاقه‌خــوار نــواری‌)

Scirophaga innotata (Walker) (ســاقه‌خــوار ســفید)

Chilo polychrsus (Meyrick) (ســاقه‌خــوار ســر ســیاه)

inferens ( Walker) (ساقه‌خوار صورتی‌) هستند (شکل‌ ١).

شکل‌ ١- چرخه‌ ی‌ زندگی‌ مهمترین‌ ساقه‌ خوارهای‌ برنج‌ در آسیا : YSB کرم ساقه‌ خوار زرد؛ :WSB کرم ساقه‌خوار سفید؛ :SSB کرم ساقه‌خوار نواری‌؛

Pink stem borer کرم ساقه‌خوار صورتی‌ (اقتباس از ١٩٩٤ ،(Pathak and Khan)

از میان انـواع سـاقه‌خوارهـای‌ بـرنج‌ در آسـیا، دو گونـه‌ی‌ S. incertulas و C. suppressalis هـر سـاله‌ باعـث‌ خسارتی‌ معادل ٥ تا ١٠ درصد محصول مـی‌ گردنـد و حتـی‌ در شـرایط‌ طغیـانی‌ کـاهش‌ عملکـردی‌ بـه‌ میـزان ٦٠% راموجب‌ می‌گردند (١٩٩٤ .(Pathak and Khan, گونه‌ی‌ S. incertulas اساسا در منـاطق‌ گرمسـیری‌ و نیـز در مناطق‌ معتدله‌ ای‌ که‌ دمای‌ محیط‌ بالاتر از ١٠ درجه‌ ی‌ سانتی‌ گراد و میـانگین‌ بارنـدگی‌ سـالانه‌ حـدود ١٠٠٠ میلـی‌ متـر است‌، پراکندگی‌ دارد. گونه‌ ی‌ مزبور جزو گونه‌ های‌ غالـب‌ در بـرنج‌ کـاری‌ هـای‌ بـنگلادش، هنـد، مـالزی‌، پاکسـتان، فیلیپین‌، سری‌لانکا، تایلند، ویتنام و بخـش‌هـایی‌ از انـدونزی‌ مـی‌باشـد. در کـره ی‌ جنـوبی‌ C. suppressalis تنهـا ساقه‌خواری‌ است‌ که‌ به‌ برنج‌ آسیب‌ می‌رساند و گونه‌ی‌ S. incertulas تاکنون از این‌ منطقه‌ گزارش نشـده اسـت‌، اما در ژاپن‌ هر دو گونه‌ی‌ مزبور جزو آفات مهم‌ مزارع برنج‌ می‌باشند. با توجه‌ به‌ اینکه‌ گونه‌ی‌ S. incertulas فقط‌ در نواحی‌ جنوبی‌ ژاپن‌ وجود دارد لذا سطح‌ آلودگی‌ این‌ آفت‌ یک‌ – دهم‌ گونه‌ی‌ C. suppressalis می‌باشد که‌ دارای‌ پراکندگی‌ بسیار وسیع‌تری‌ است‌. تراکم‌ جمعیت‌ گونـه‌ی‌ S. incertulas از سـال ١٩٤٨ بـه‌ دلیـل‌ جـایگزینی‌گونـه‌ای‌ (Species replacement) و گونــه‌ی‌ C. suppressalis از ســال ١٩٦٠ بــه‌ دلیــل‌ اتخــاذ روشهــای‌ کنترلی‌ کارآمد (به‌ خصوص به‌ کارگیری‌ دشمنان طبیعی‌) به‌ تدریج‌ روند نزولی‌ داشته‌ و امروزه دارای‌ ثبات جمعیـت‌ می‌باشد (١٩٩٤ .(Heinrichs, همچنین‌ دلایل‌ دیگری‌ مانند تجهیز و نوسازی‌ اراضی‌ برنج‌ یا یکپارچه‌ کردن مزارع برنج‌ و نیز مکانیزاسیون عملیات برنج‌ از کاشت‌ تا برداشت‌ در کاهش‌ اهمیت‌ کـرم سـاقه‌ خـوار نـواری‌ بـرنج‌ در ژاپـن‌ نقش‌ داشته‌ است‌.

بررسی‌های‌ انجام شده توسط‌ (١٩٩٨) Maes در برنج‌کاری‌های‌ آفریقا نشان داد که‌ ٢١ گونه‌ پروانه‌ سـاقه‌خـوار بـه‌ غلات خسارت وارد می‌ آورند که‌ از این‌ تعداد ٧ گونه‌ از خانواده ی‌ Noctuidae، ٢ گونه‌ Pyralidae و ١٢ گونـه‌ Crambidae هستند. از میان ٢١ گونه‌ ی‌ فوق، ٧ گونه‌ اساسا به‌ برنج‌ خسارت وارد می‌ آورند و نیز از بین‌ ١٢ گونه‌ ی‌ خانوادهی‌ Crambidae، هفت‌ گونه‌ از آنها به‌ جنس‌ Chilo تعلق‌ دارند. بر اسـاس گـزارش (١٩٩٠) Harris در میان انواع ساقه‌ خوارهایی‌ که‌ در مراحل‌ مختلف‌ گیاه برنج‌ را مورد حمله‌ قـرار مـی‌ دهنـد، گونـه‌ هـای‌ مختلـف‌ جـنس‌Chilo spp. بــه‌ خصــوص  C. partellus،  C. diffusilineus و C. suppressalis و نیــز گونــه‌هــای‌Maliarpha separatella (سـاقه‌خـوار سـفید) و Sesamia calamistis (سـاقه‌خـوار صـورتی‌ آفریقـایی‌) اهمیت‌ بسزایی‌ دارند و دارای‌ پراکندگی‌ وسیعی‌ می‌باشند (١٩٩٤ .(Pathak and Khan, فهرست‌ کاملی‌ از انواعساقه‌خوارهایی‌ که‌ به‌ برنج‌ در برنج‌کاری‌های‌ آفریقا حمله‌ می‌ نمایند توسط‌ Kfir et al. و همکاران (٢٠٠٢) ارائـه‌شده است‌.

با توجه‌ به‌ اینکه‌ کرم ساقه‌خوار نواری‌ بـرنج‌ (Chilo suppressalis Walker) در خـانوادهی‌ Crambidae از بالاخانوادهی‌ Pyraloidea قرار دارد، خانوادهی‌ مزبور به‌ اختصار در زیر مورد بررسی‌ قرار می‌گیرد.

خانوادهی (Grass moths) Crambidae

از لحاظ رده بنـدی‌، خـانواده ی‌ Crambidae در گذشـته‌ بـه‌ صـورت زیـر خـانوادهی‌ Crambinae در خـانوادهی‌ (Snout-moths) Pyralidae قـــرار مـــی‌گرفـــت‌. امـــا (١٩٧٢) Munroe بـــر اســـاس وجـــود انـــدام Praecinctorium (انــدامی‌ دوشــاخه‌ کــه‌ باعــث‌ اتصــال دو غشــای‌ Tympanal مــی‌شــود؛ شــکل‌ ٢) آن را از خــانوادهی‌ Pyralidae خــارج نمــوده و در یــک‌ خــانوادهی‌ مســتقل‌ بنــام Crambidae قــرار داد. بــه‌ ایــن‌ ترتیــب‌ Tympanic bullae در پروانــه‌هــای‌ خــانوادهی‌ Crambidae از نــوع Crambiformes امــا در پروانــه‌هــای‌ خانوادهی‌ Pyralidae فاقد Praecinctorium بوده و بـه‌ Pyraliformes موسـوم اسـت‌ (١٩٩٨ .(Maes, بـا ایــن‌ حــال تعــدادی‌ از متخصصــین‌ برجســته‌ی‌ بالپولکــداران کماکــان Crambinae را بــه‌ عنــوان زیــر خــانوادهای‌ از خانوادهی‌ Pyralidae در نظر می‌گیرند (١٩٩٨ .(Polaszek خانوادهی‌ Crambidae دارای‌ ١٥ زیـر خـانواده و ١١٦٣٠ گونه‌ است‌. مهمترین‌ زیر خـانواده هـا کـه‌ شـامل‌ آفـات مهـم‌ کشـاورزی‌ هسـتند عبارتنـد از: Crambinae، Endotrichinae، Glaphyrinae، Nymphulinae، Odontiinae، Pyraustinae و Schoenobiinae

(١٩٩٩ .(Kristensen, روابـط‌ خویشـاوندی‌ تمـام زیرخـانوادههـا و قبیلـه‌هـای‌ Crambidae توسـط‌ Landry (١٩٩٥) مورد بررسی‌ قرار گرفت‌.

شــکل‌ ٢- انــدام تیمپانــال (Tympanal organ) (در قاعــدهی‌ شــکم‌) و نیــز عضــو Praecinctorium در پروانــه‌هــای‌ خــانوادهی‌ Crambidae (اقتباس از ٢٠٠٠ ،Landry )

مهمترین‌ ویژگی‌ های‌ مرفولوژیک‌ پروانه‌ های‌ خانواده ی‌ Crambidae عبارتند از: خرطوم در قاعده دارای‌ فلس‌ های‌ مشــخص‌ (شــکل‌ ٣)؛ در بــال جلــویی‌ _٤Rs از Discal cell منشــأ گرفتــه‌ و از _٣+٢Rs مجــزا مــی‌گــردد؛ بــال عقبــی‌ رگبالهای‌ Sc+R و Rs بسیار به‌ یکدیگر نزدیک‌ بوده و در زیر Discal cell قرار دارند و قبل‌ از رسیدن به‌ لبـه‌ی‌ خارجی‌ بال به‌ تندی‌ از یکدیگر فاصله‌ می‌گیرند (شکل‌ ٤).

شکل‌ ٣- خرطوم و اجزای‌ آن (پالپ‌ها) در پروانه‌های‌ خانوادهی‌ Crambidae (اقتباس از ١٩٦٥ .(Bleszynski,

شکل‌ ٤- بالهای‌ جلویی‌ و عقبی‌ در خانوادهی‌ (Chilo spp.) Crambidae (اقتباس از ١٩٦٥ .(Bleszynski)

اگرچه‌ خانواده ی‌ Crambidae دارای‌ جنس‌ های‌ متعددی‌ است‌ اما تعدادی‌ از جنس‌ های‌ دارای‌ اهمیـت‌ کشـاورزی‌ قابل‌ ملاحظه‌ (٢٠٠٠ ,١٩٩٥ ; Landry,١٩٧٠ ,١٩٦٥ (Bleszynski, در زیر ارائه‌ می‌گردند.

با توجه‌ به‌ اینکه‌ مهمترین‌ ساقه‌ خوارهای‌ برنج‌ و نیـز سـایر غـلات در ایـران در درجـه‌ اول گونـه‌ هـای‌ مختلـف‌ جـنس‌Chilo spp. و سپس‌ Sesamia spp. می‌باشند، لذا گونه‌های‌ مهم‌ Chilo به‌ اختصار در زیر مـورد بررسـی‌ قـرار می‌گیرند (١٩٦٥ (Bleszynski, و کلید شناسایی‌ گونه‌های‌ مهم‌ نیز ارائه‌ می‌ گردد.

شکل‌ ٥- ژنیتالیای‌ جنس‌ ماده در Chilo suppressalis (اقتباس از ١٩٦٥ .(Bleszynski)

شکل‌ ٦- ژنیتالیای‌ جنس‌ نر در C. suppressalis (اقتباس از ١٩٦٥ .(Bleszynski,

اگرچه‌ شناسایی‌ دقیق‌ حشرات کامل‌ Chilo spp. و تفکیک‌ آنها از یکدیگر از طریق‌ بررسی‌ ژنیتالیـا حـائز اهمیـت‌ می‌باشد، اما به‌ منظور شناسایی‌ Chilo spp. از طریق‌ لارو سن‌ آخر کـه‌ معمـولا در مـزارع بـرنج‌ بیشـتر از حشـرات کامل‌ در دسترس می‌باشند، کتوتاکسی‌ قفس‌ سینه‌ از اهمیت‌ زیادی‌ برخوردار است‌ (١٩٦٥ (Bleszynski, (شکل‌ ٧).

شکل‌ ٧- قفس‌ سینه‌ و کتوتاکسی‌ آن از سطوح مختلف‌ پشتی‌، شکمی‌ و پهلویی‌ در لارو سن‌ آخـر Chilo suppressalis (اقتبـاس از ١٩٦٥ .(Bleszynski)

کرم ساقه‌خوار نواری برنج‌ در ایران

کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ اولین‌ بار در سال ١٨٦٣ میلادی‌ (١٢٤٢ شمسی‌) در دنیا شناخته‌ شد و در ایران نیـز در سـال ١٣٥١ در تنکابن‌ استان مازندران توسط‌ محققان آزمایشـگاه بررسـی‌ آفـات و بیمـاری‌ هـای‌ گیـاهی‌ شناسـایی‌ گردیـد (ابرت، ١٣٥١). این‌ آفت‌ از خارج وارد ایران شده و در حال حاضر مهمترین‌ آفت‌ مزارع برنج‌ در تمام نـواحی‌ شـمال ایران می‌ باشد (بهداد، ١٣٧١). کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ علاوه بر شمال ایران در سایر مناطق‌ برنجکاری‌ کشور ماننـد استان های‌ خوزستان و اصفهان نیز شیوع دارد (مقدس و نصیری‌، ١٣٧٤). اگرچه‌ در رابطه‌ با جنبه‌ های‌ مختلف‌ زیسـتی‌ کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ (C. suppressalis) تحقیقات متعـددی‌ در منـاطق‌ مختلـف‌ دنیـا بـه‌ خصـوص آسـیای‌ جنوب شرقی‌ (مؤسسه‌ بین‌المللی‌ تحقیقات برنج‌، (IRRI انجام شـده اسـت‌ (١٩٩٤ (Barrion and Litsinger,، اما پژوهش‌ های‌ »بنیادی‌« انجام شده در ایران اندك می‌ باشد. از جمله‌ مهمترین‌ پژوهش‌ های‌ انجام شده طی‌ سـال هـای‌ اخیر در رابطه‌ با جنبه‌ های‌ مختلف‌ زیستی‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ می‌ توان به‌ تحقیقات علومی‌ صادقی‌ و همکـاران (١٣٥٩)، مقدس و نصیری‌ (١٣٧٤)، مستوفی‌ پور و همکاران (١٣٧٤)، صـائب‌ و گرامـی‌ (١٣٧٩)، صـائب‌ و همکـاران(١٣٨٣)، ظهیری‌ و همکاران a, b) ١٣٨٣) و تعدادی‌ دیگر از تحقیقات اشاره نمود.

مناطق‌ انتشار کرم ساقه‌خوار نواری برنج‌ در دنیا

کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ طی‌ سالیان متمادی‌ توانسته‌ است‌ خود را با آب و هوای‌ کاملا متفاوت سـازگار نمایـد، بـه‌ همین‌ دلیل‌ امروزه دامنه‌ ی‌ انتشار آن در اغلب‌ مناطق‌ استوایی‌، نیمه‌ استوایی‌ و نیز مناطق‌ معتدله‌ را در بـر مـی‌ گیـرد. بـر اساس گزارش های‌ مختلف‌، این‌ آفت‌ در حال حاضر در تمام مناطق‌ برنج‌ خیز قاره ی‌ آسیا، مناطق‌ شـرقی‌ آفریقـا و در برخی‌ نواحی‌ اروپا شامل‌ اسپانیا و آمریکـا در جزایـر هـاوایی‌ انتشـار دارد ( ; Pathak and١٩٩١ Khan et al.,١٩٩٤ .(Khan)

طرز خسارت کرم ساقه‌خوار نواري برنج‌

کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ ساقه‌ ی‌ نشاهای‌ برنج‌ را مورد حمله‌ قرار داده و از محتویات داخل‌ ساقه‌ تغذیه‌ می‌ نماید. بـه‌ طور کلی‌ علائم‌ خسارت در گیاه را می‌ توان به‌ دو صورت مشاهده کرد. در شرایطی‌ که‌ گیاه جوان مورد حملـه‌ قـرار گیرد، برگ میانی‌ آن زرد و خشک‌ می‌شود کـه‌ ایـن‌ علامـت‌ بـه‌ جوانـه‌ی‌ مرکـزی‌ خشـک‌ شـده (Dead hearts)

موسوم است‌. در صورتی‌ که‌ حمله‌ ی‌ آفت‌ مصادف با زمان خوشه‌ دادن و گل‌ دادن گیاه باشد، دانه‌ در خوشه‌ تشـکیل‌ نشده و منجر به‌ خشکیدن خوشه‌ها می‌گردد کـه‌ علامـت‌ مزبـور، خوشـه‌هـای‌ سـفید شـده (White heads) نامیـده می‌شود.

مرحله‌ ی‌ اول خسارت را معمولا نسل‌ اول آفت‌ بوجود می‌ آورد که‌ البته‌ در این‌ مرحله‌ گیاه با رشد سـاقه‌ هـای‌ جـانبی‌ در مقابل‌ حمله‌ ی‌ آفت‌ عکس‌ العمل‌ جبرانی‌ نشان داده و تا حدودی‌ از کاهش‌ عملکـرد جلـوگیری‌ مـی‌ نمایـد. امـا در مرحله‌ ی‌ دوم، خسارت گیاه تقریبا در پایان مرحله‌ ی‌ رویشی‌ است‌ و امکان ترمیم‌ خسـارت از طریـق‌ رشـد سـاقه‌ هـای‌ جانبی‌ وجود ندارد. ساقه‌ های‌ آلوده به‌ آفت‌ در این‌ موقع‌ بر اثر وزش باد شکسته‌ شده و با افتادن روی‌ ساقه‌هـای‌ سـالم‌ مجاور باعث‌ از بین‌ رفتن‌ آنها می‌شوند.

اگرچه‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ در منابع‌ خارجی‌ یک‌ آفت‌ چند میزبانه‌ معرفی‌ شده است‌ و علاوه بر برنج‌ بـه‌ ذرت و تعدادی‌ از گیاهان خانواده ی‌ Graminae حمله‌ می‌ نماید، اما در ایران در فصـل‌ رویـش‌ تـاکنون فقـط‌ روی‌ بـرنج‌ مشاهده شده است‌ و بعد از برداشت‌ برنج‌، علف‌ های‌ هرز حاشیه‌ ی‌ مزارع را جهت‌ زمستان گذرانی‌ انتخـاب مـی‌ نمایـد.

(بهداد، ١٣٧١؛ ١٩٩٤ .(Heinrichs, فی‌جن‌ (١٩٧٩ (Fijen, در بررسی‌هـای‌ خـود اعـلام نمـود کـه‌ ارتبـاط بـین‌ خسارت ناشی‌ از کرم ساقه‌ خوار نواری‌ و عملکرد محصول متأثر از چند عامل‌ مختلف‌ شامل‌ انبوهی‌ آفت‌، زمان ایجاد خسارت و شرایط‌ رشدی‌ گیاه می‌باشد. (١٩٩٤) Imura در گزارشهـای‌ خـود ضـمن‌ خطرنـاك توصـیف‌ نمـودن کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ در نواحی‌ معتدله‌ و نیمه‌ گرمسیری‌ آسیا، انبوهی‌ آن را مورد مطالعه‌ قرار داد و نتیجه‌ گیـری‌ نمود که‌ علت‌ طغیان کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ به‌ عواملی‌ مانند تغییـر در واریتـه‌ ی‌ بـرنج‌ و اجـرای‌ عملیـات مختلـف‌ زراعی‌ وابسته‌ است‌. این‌ محقق‌ نتیجه‌ گیری‌ نمود که‌ توزیع‌ انبوهی‌ آفت‌ در برنج‌ کاری‌ پـائین‌ بـوده و هنگـامی‌ کـه‌ در عوامل‌ فوق تغییراتی‌ ایجاد گردد، انبوهی‌ آفت‌ از حالت‌ طبیعی‌ خارج شده و موجب‌ طغیان آفت‌ می‌ گردد.

مرفولوژی کرم ساقه‌خوار نواری برنج‌

پروانه‌ های‌ ماده ی‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ به‌ رنگ‌ زرد روشن‌، اما پروانه‌ های‌ نر خاکسـتری‌ مـی‌ باشـند. طـول بـدن پروانه‌ ها ١٠ تا ١٣ میلی‌ متر اما عرض بدن پروانه‌ های‌ نر با بال های‌ باز ٢٠ تا ٢٣ میلی‌ متر و پروانه‌ های‌ ماده تا ٣٠ میلی‌ متر می‌ رسد. تخم‌ های‌ سفید رنگ‌ پروانه‌ ها به‌ صورت دسته‌ ای‌ و در دو یا چند ردیف‌ بر روی‌ برگ هـا و یـا سـاقه‌ ی‌ بـرنج‌ قرار داده می‌شوند. پروانه‌های‌ ماده پس‌ از تخمگذاری‌، روی‌ تخم‌ها را با مادهی‌ قهوهای‌ رنگی‌ مـی‌پوشـانند ( Khan ١٩٩٤ ; Pathak and Khan,١٩٩١ .(et al., کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ بر حسب‌ منطقه‌ی‌ جغرافیـای‌ دارای‌ ٥ تا ٦ سـن‌ لاروی‌ اسـت‌ کـه‌ بـر اسـاس بررسـی‌هـای‌ رضـوانی‌ و شـاهحسـینی‌ (١٣٥٥) و Khan و همکـاران (١٩٩١)

ویژگی‌های‌ مرفولوژیک‌ سنین‌ مختلف‌ لاروی‌ عبارتند از:

لارو سن‌ اول: رنگ‌ کپسول سر و پشت‌ سینه‌ اول قهوهای‌ تیره؛ عرض کپسول سر ٢/٠ تا ٢٥/٠ میلی‌متر.

لارو سن‌ دوم: کپسول سر و پشت‌ سینه‌ ی‌ اول تقریبا به‌ رنگ‌ بدن؛ عـرض کپسـول سـر ٣/٠ تـا ٤٥/٠ میلـی‌ متـر؛ منافـذ تنفسی‌ دایرهای‌ شکل‌؛ قلابهای‌ پاهای‌ کاذب مفصل‌ ششم‌ شکم‌ به‌ تعداد ٧ تا ٨ عدد.

لارو سن‌ سوم: منافذ تنفسی‌ اول و آخر بیضی‌ و بقیه‌ دایره ای‌ شکل‌؛ عرض کپسول سر ٥/٠ تا ٧/٠ میلی‌ متر؛ قلاب های‌ پاهای‌ کاذب مفصل‌ ششم‌ شکم‌ ١٥ تا ١٨ عدد؛ قلابها یکنواخت‌ بوده و یک‌ – سوم اطراف پاها را می‌پوشاند.

لارو سن‌ چهارم: منافذ تنفسی‌ تماما بیضی‌ شکل‌ و دارای‌ دو عدد نوار؛ منافذ تنفسی‌ اول و آخر بزرگتر از سایر منافـذ؛ قلاب ها به‌ طور متنـاوب بـزرگ و کوچـک‌ و تعـداد آنهـا ٢٤ تـا ٣٠ عـدد؛ قـلابهـا بـه‌ طـور کامـل‌ اطـراف پاهـا را می‌پوشانند؛ عرض کپسول سر حدود ٧٥/٠ تا ٩٥/٠ میلی‌متر.

لارو سن‌ پنجم‌: دو نوار منافذ تنفسی‌ بسیار واضح‌، نوار خارجی‌ روشن‌ و نوار داخلی‌ تیره؛ عرض کپسول سر ١ تـا ٢/١ میلی‌ متر؛ در اطراف مثلث‌ پیشانی‌ دو خط‌ روشن‌ وجود دارند که‌ در رأس مثلث‌ با یکدیگر ترکیب‌ شده اند و تا پشـت‌ سینه‌ی‌ اول ادامه‌ دارد؛ تعداد قلابها ٣٥ تا ٤٠ عدد بوده و تمام اطراف پاها را می‌پوشانند.

لارو سن‌ ششم‌: نوار خارجی‌ منافذ تنفسی‌ تیره و نوار داخلی‌ روشن‌؛ عرض کپسول سر ٣٠/١ تا ٤٥/١ میلی‌متر؛ مثلث‌ پیشانی‌ کاملا مشخص‌؛ تعداد قلابهای‌ پاهای‌ کاذب مفصل‌ ششم‌ شـکم‌ ٤٥ تـا ٥٠ عـدد؛ انـدازهی‌ طـول بـدن لاروهـا ١٨ تـا ٢٦میلی‌متر.

رنگ‌ بدن شفیره ها در ابتدا قهوه ای‌ روشن‌ و به‌ تدریج‌ به‌ قهوه ای‌ تیره تبدیل‌ می‌گردد؛ طول شفیره ١٢ تا ١٥ میلی‌متر و قطر آن ٥/٢ تا ٥/٣ میلی‌متر؛ یک‌- سوم آخر بدن شفیره به‌ طرف پشت‌ بدن خمیده است‌؛ قسمت‌ انتهـایی‌ بـدن شـفیره دارای‌ دو زائدهی‌ قلاب مانند می‌باشد (شکل‌ ٨).

شکل‌ ٨- لارو و شفیره و نیز قسمت‌ های‌ مختلف‌ بدن آنهـا در کـرم سـاقه‌ خـوار نـواری‌ بـرنج‌. a و :b لارو سـن‌ آخـر از سـطوح پشـتی‌ وپهلویی‌؛ :c منافذ تنفسی‌ (Spiracle)؛ :d پای‌ کاذب؛ :e-g شفیره و بخش‌ انتهایی‌ بدن آن (اقتباس از ١٩٦٥ .(Bleszynski)

زیست‌شناسی‌ و اکولوژی کرم ساقه‌خوار نواری برنج‌

کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ معمولا در اغلب‌ نواحی‌ دنیا که‌ دارای‌ زمستان های‌ سرد و خشک‌ هستند به‌ صورت دیاپوز و به‌ صورت لارو کامل‌ در داخل‌ علف‌ های‌ هرز حاشیه‌ ی‌ مـزارع بـرنج‌ و نیـز داخـل‌ کلـش‌ هـای‌ باقیمانـده در مزرعـه‌ سپری‌ می‌نماید (١٩٩٩ .(Ofomata et al) محل‌ دقیـق‌ دیـاپوز لاروهـا، قسـمت‌ پـائینی‌ سـاقه‌هـای‌ خشـک‌ شـده می‌ باشد که‌ در این‌ مکان به‌ خوبی‌ از دشمنان طبیعی‌ محافظت‌ می‌شوند و از شرایط‌ آب و هوایی‌ نامسـاعد نیـز مصـون می‌مانند (١٩٩١ .(Kfir, البته‌ در مناطقی‌ که‌ شرایط‌ آب و هوایی‌ گرم است‌ و گیاهان میزبـان نیـز بـه‌ فراوانـی‌ یافـت‌ می‌شوند این‌ حشره در تمام مدت سال به‌ رشد و نمو خود ادامه‌ می‌دهد (٢٠٠٢ .(Kfir et al.,)گونـه‌هـای‌ مختلـف‌١٣Chilo spp. علاوه بر زمستانهای‌ سرد، تابستانهای‌ گرم و خشک‌ را نیز به‌ حالت‌ دیاپوز تابسـتانه‌ سـپری‌ مـی‌نمایـد که‌ این‌ وضعیت‌ تاکنون از هند و اغلب‌ مناطق‌ آفریقا گزارش شده اسـت‌ (٢٠٠٢ .(Kfir et al., تحقیقـات Usua (١٩٧٣) نشان داده است‌ که‌ افزایش‌ در میزان هیدرات کربن‌ و کاهش‌ در مقدار پروتئین‌ و آب گیاه میزبان از عوامل‌ مهم‌ دیاپوز در ساقه‌ خوارها می‌ باشد، به‌ طوری‌ که‌ کمبود آب در گیاه میزبان و نیز بستر غـذایی‌ نامناسـب‌ باعـث‌ القـاء دیاپوز در لاروهای‌ C. partellus و سایر گونه‌ها می‌شود و این‌ در حالی‌ است‌ کـه‌ حتـی‌ اگـر شـرایط‌ محیطـی‌ نیـز مطلوب باشد دیاپوز در شرایط‌ فوق اتفاق می‌افتد و ادامه‌ می‌یابد (١٩٧٨ .(Scheltes, در طـی‌ دیـاپوز وزن لاروهـا کاهش‌ و تعداد پوست‌اندازی‌ها ممکن‌ است‌ افزایش‌ یابد (١٩٩٣ ,١٩٩١ .(Kfir, هنگامی‌ کـه‌ لاروهـا بـرای‌ مـدت نسبتا طولانی‌ در دیاپوز باقی‌ می‌ مانند، پروانه‌ های‌ حاصل‌ از چنین‌ لاروهـایی‌ تعـداد تخـم‌ کمتـری‌ در مقایسـه‌ بـا سـایر لاروهای‌ بدون دیاپوز می‌ گذارند که‌ علت‌ این‌ امر کاهش‌ تعداد اووسیت‌ هـای‌ (Oocyte) داخـل‌ تخمـدان بـه‌ دلیـل‌ رژیم‌ غذایی‌ نامطلوب می‌باشد (٢٠٠٢ .(Kfir et al., بررسـی‌هـای‌ (١٩٩٣) Kfir نشـان داد کـه‌ افـزایش‌ درجـه‌ حرارت محیط‌، طول دوره ی‌ روشنایی‌ و بارندگی‌ (تماس با قطرات آب) جزو عوامل‌ مهم‌ در اتمام مرحله‌ی‌ دیـاپوز و عوامل‌ محرك برای‌ مرفوژنز (Morphogenesis) محسوب می‌ گردنـد. روزهـای‌ طـولانی‌، پایـان یـافتن‌ مرحلـه‌ ی‌ دیاپوز را تسریع‌ می‌ نمایند اما تحت‌ روشنایی‌ ١٦ ساعت‌ در شبانه‌ روز، اتمام دیاپوز سریع‌ تر از شـرایط‌ روشـنایی‌ دائـم‌ می‌باشد (٢٠٠٢ .(Kfir et al., به‌ این‌ ترتیب‌ ترکیب‌ دو عامل‌ دما و طول روشـنایی‌ دارای‌ نقـش‌ بسـیار اساسـی‌ در شکستن‌ دیاپوز می‌باشند (١٩٩٣ .(Kfir)

کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ زمستان را در شمال ایران به‌ صـورت لارو کامـل‌ در داخـل‌ سـاقه‌هـای‌ خشـک‌ بـرنج‌ و یـا علف‌ های‌ هرز اطراف مزارع بسر می‌ برد. اولین‌ شفیره های‌ حاصل‌ از لاروهای‌ زمستان گذران در اواخر فـروردین‌ و یـا در اوایل‌ اردیبهشت‌ ماه تشکیل‌ می‌ شوند. شـفیره بـدون پیلـه‌ بـوده و در داخـل‌ سـاقه‌ ی‌ بـرنج‌ شـکل‌ مـی‌ گیـرد. اولـین‌ پروانه‌ های‌ آفت‌ در استان های‌ شمالی‌ کشور در اوایل‌ اردیبهشت‌ ماه ظاهر می‌ شوند و در دهه‌ ی‌ دوم خرداد به‌ حداکثر اوج خود می‌ رسند. پروانه‌ های‌ ساقه‌ خوار برنج‌ حشراتی‌ شب‌ فعال هستند، به‌ طوری‌ که‌ فعالیت‌ آنهـا از غـروب آفتـاب آغاز شده و حدود ساعت‌ ٩ شب‌ به‌ اوج خود می‌ رسد. پروانه‌ ها در هنگام روز معمـولا در منـاطق‌ آرام و سـایه‌ شـامل‌ زیر برگ برنج‌ و علف‌ های‌ هرز حاشیه‌ ی‌ مزارع به‌ استراحت‌ می‌ پردازند (رضوانی‌ و شاه حسینی‌، ١٣٥٥). این‌ حشـرات هنگام روز بسیار آرام و کند هستند به‌ طوری‌ که‌ به‌ سهولت‌ می‌ تـوان یـک‌ بـرگ بـرنج‌ کـه‌ یـک‌ پروانـه‌ روی‌ آن بـه‌ استراحت‌ مشغول است‌ را برداشت‌ و در آزمایشگاه مورد بررسی‌ قرار داد. پروانه‌ هـای‌ نـر و مـاده، ٢٤ سـاعت‌ پـس‌ از خروج از شفیره جفتگیری‌ می‌ نمایند و حشره ی‌ ماده تخم‌ های‌ خود را در دسته‌ های‌ ٣ تـا ٢٥٠ عـددی‌ روی‌ سـاقه‌ و یـا برگ برنج‌ قرار می‌ دهد. عمر پروانه‌ ها حداکثر یک‌ هفته‌ می‌ باشد. دمای‌ مطلوب جهت‌ رشد و نمـو تخـم‌هـا ٢٠ تـا ٣٠ درجه‌ی‌ سانتی‌گراد و رطوبت‌ مناسب‌ در این‌ رابطه‌ ٩٠ تا ١٠٠ درصد می‌باشد.

نوزادان خارج شده از تخم‌ ها پس‌ از تغذیه‌ ی‌ مختصر از برگها، از محل‌ غلاف برگ وارد ساقه‌ می‌ شوند. به‌ تـدریج‌ که‌ لاروها بزرگتر می‌ شوند ساقه‌ ی‌ آلوده را ترك نموده و در بین‌ ساقه‌ های‌ اطراف پخش‌ می‌ شوند به‌ طـوری‌ کـه‌ هـر ساقه‌ ی‌ جدید ممکن‌ است‌ مورد حمله‌ ی‌ چندین‌ لارو قرار گیرد. لاروها در حدود یک‌ مـاه پـس‌ از تغذیـه‌، در داخـل‌ ساقه‌ ی‌ برنج‌ به‌ شفیره تبدیل‌ می‌ شوند و یک‌ هفته‌ بعد پروانه‌ های‌ نسل‌ دوم ظاهر می‌ گردند. این‌ آفت‌ در شمال ایران ٢ تا ٣ نسل‌ در سال دارد. نسل‌ اول یا نسل‌ زمستانه‌ی‌ آفت‌ در اوایل‌ اردیبهشت‌ ظاهر می‌شود کـه‌ ایـن‌ موقـع‌ مصـادف بـا زمان نشاءکاری‌ می‌ باشد. بنابراین‌ خسارت نسل‌ اول بیشتر در مزارعی‌ است‌ که‌ زودتر نشاء شده انـد. پروانـه‌ هـای‌ نسـل‌ دوم در اواسط‌ تیر ماه پدید می‌ آیند و در اوایل‌ مرداد به‌ حداکثر اوج خود مـی‌ رسـند. در ایـن‌ زمـان بسـیاری‌ از ارقـام برنج‌ در حال خوشه‌ دادن بوده و برنج‌ های‌ زودرس از خطر آفت‌ مصون می‌ مانند. در صورتی‌ که‌ نسل‌ سوم آفت‌ ایجاد گردد، این‌ نسل‌ مصادف با برداشت‌ برنج‌ خواهد بود و فقط‌ روی‌ ارقام بسیار دیررس مانند آمل‌ – ١ و بـرنج‌ هـای‌ دیـر نشا شده خسارت وارد می‌ آورد. لاروهای‌ این‌ آفت‌ علف‌ های‌ هرزی‌ را که‌ دارای‌ ساقه‌ ی‌ توخالی‌ و نرم می‌ باشـند، بـر سایر علف‌ های‌ هرز ترجیح‌ می‌ دهند که‌ از بین‌ آنها می‌توان شال تسبیح‌، قیاق، سوروف، نی‌،تاج خـروس و اویارسـلام را نام برد. مقاومت‌ لاروها در مقابل‌ غرقاب و سرمای‌ زمستانه‌ جالب‌ توجه‌ است‌، بـه‌ طـوری‌ کـه‌ لاروهـایی‌ کـه‌ درون شیشه‌ های‌ پر از آب قرار داده می‌ شوند بین‌ ١٥ تا ٢٠ روز زنده باقی‌ می‌مانند. لاروها همچنین‌ دمای‌ زیر صفر را نیـز بـه‌ خوبی‌ تحمل‌ می‌ نمایند، به‌ طوری‌ که‌ در دمای‌ ١٤- درجه‌ ی‌ سانتی‌ گراد ٢ تا ٣ ساعت‌ زنده می‌ مانند. لاروها اگرچه‌ بـه‌ سرما مقاومت‌ خوبی‌ دارند اما نسبت‌ به‌ خشکی‌ و تغییر درجه‌ حرارت حساسیت‌ شدیدی‌ داشته‌ و تحـت‌ تـأثیر ایـن‌ دو عامل‌ تلفات زیادی‌ به‌ آنها وارد می‌شود (رضوانی‌ و شاهحسینی‌، ١٣٥٥؛ ١٩٧٧ .(Koyama, بر اساس پژوهش‌هـای‌ انجـام شـده توسـط‌ (١٩٩٥) Magbanua et al. روی‌ بیولـوژی‌ شـش‌ ژنوتیـپ‌ مختلـف‌ C. suppressalis نتیجه‌ گیری‌ نمود که‌ میانگین‌ دورهی‌ لاروی‌ در مادهها طولانی‌تر از نرها می‌باشـد (مـادههـا: ٦٥/٣٧ روز، نرهـا: ٧٤/٣٤ روز). همچنین‌ مدت زمان رشد و نمو لاروی‌ برای‌ شش‌ ژنوتیپ‌ مورد بررسی‌ بین‌ ٢٦ تا ٥٧ روز متفاوت می‌باشـد کـه‌ به‌ این‌ ترتیب‌ ایشان نتیجه‌ گیری‌ نمودند که‌ لاروهای‌ مربوط به‌ هر ژنوتیپ‌، جمعیت‌ های‌ متمایزی‌ هستند کـه‌ از لحـاظ ژنتیکی‌ از افراد مربوط به‌ ژنوتیپ‌ های‌ دیگر از لحاظ طول دوره ی‌ رشد و نمو تفاوت دارند. بررسـی‌هـای‌ انجـام شـده توسط‌ محقق‌ مزبور روی‌ شفیرههای‌ C. suppressalis نشـان داد کـه‌ طـول دورهی‌ شـفیرگی‌ بـرای‌ ژنوتیـپ‌هـای‌ مختلف‌ بین‌ ٣ تا ١٦ روز متغیر است‌ که‌ اختلاف معنـی‌ داری‌ بـین‌ آنهـا مشـاهده مـی‌گـردد. همچنـین‌ میـانگین‌ دورهی‌ شفیرگی‌ برای‌ نرها ٨٨/٨ و برای‌ ماده ها ٠٥/٩ روز می‌ باشد که‌ البته‌ تفاوت معنی‌ داری‌ بین‌ آنها وجود نـدارد. در ایـران و بر اساس گزارش اخوت و وکیلی‌ (١٣٧٦)، اولین‌ شب‌ پره ها حدود ١٠ روز بعد از تشـکیل‌ شـفیره در طبیعـت‌ ظـاهر می‌شوند که‌ البته‌ بسته‌ به‌ درجه‌ حرارت محیط‌ در سالهای‌ مختلف‌ متفاوت می‌باشد.

اگرچه‌ اغلب‌ ساقه‌ خوارها فقط‌ یک‌ بار جفتگیری‌ می‌نمایند اما بر اساس تحقیقات انجـام شـده در IRRI، دو گونـه‌ی‌ C. suppressalis و Sesamia inferens جــزو معــدود ســاقه‌خوارهــایی‌ هســتند کــه‌ چنــدین‌ بــار جفتگیــری‌ می‌نمایند. در این‌ رابطه‌، نرهای‌ C. suppressalis تا ٨ بار و مادهها تا ٤ بار جفتگیری‌ می‌نمایند و نیز نرها به‌ شدت به‌ سمت‌ ماده های‌ باکره جلب‌ می‌ شوند و میزان جلب‌ در ابتدای‌ خروج ماده ها از شـفیره بسـیار شـدید مـی‌ باشـد و بـه‌ تدریج‌ از شدت جلب‌ کاسته‌ می‌شود (١٩٩٤ .(Pathak and Khan, پروانه‌های‌ مادهی‌ جفتگیری‌ کـرده و بـاکره را می‌توان از طریق‌ کیسه‌ی‌ جفتگیری‌ (Bursa copulatrix) تشخیص‌ داد، به‌ طوری‌ که‌ ایـن‌ کیسـه‌ در مـادههـای‌ باکره بادامی‌ شکل‌ و تقریبا شفاف اما در ماده های‌ جفتگیری‌ کرده کیسه‌ ی‌ مزبـور متـورم، بـه‌ شـکل‌ لوبیـا و محتـوای‌ کپسول اسپرماتوفور (Spermatophore) می‌ باشد (رضـوانی‌ و شـاه حسـینی‌، ١٣٥٥). بنـابراین‌ بـه‌ منظـور تفکیـک‌ ماده های‌ باکره و جفتگیری‌ کرده از یکدیگر باید شکم‌ حشرات ماده را شکافت‌ و کیسه‌ی‌ جفتگیری‌ را مورد بررسـی‌ قرار داد. پروانه‌ های‌ نر جفتگیری‌ کرده را می‌ توان از قسمت‌ انتهایی‌ شکم‌ آنها شناخت‌، به‌ طوری‌ کـه‌ موهـای‌ انتهـایی‌ شکم‌ در افراد جفتگیری‌ کرده ریخته‌ و در نتیجه‌ والوها کاملا مشـخص‌ مـی‌ باشـند در حـالی‌ کـه‌ در افـراد جفتگیـری‌ نکرده موهای‌ مزبور وجود داشته‌ و والوها مخفی‌ هستند (رضوانی‌ و شاه حسینی‌، ١٣٥٥).

کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ در یک‌ محدوده ی‌ دمایی‌ ٨ الی‌ ٣٧ درجه‌ سانتی‌ گراد توانایی‌ جفتگیری‌ دارد کـه‌ دمـای‌ بهینه‌ در این‌ رابطه‌ ١٥ الی‌ ٢٥ درجه‌ سانتی‌ گراد می‌ باشد. همچنـین‌ بـا افـزایش‌ دمـای‌ محـیط‌، مـدت زمـان جفتگیـری‌ کاهش‌ می‌ یابد و در محدوده ی‌ دمایی‌ ٢٠ الی‌ ٢٥ درجه‌ سانتی‌ گراد، رطوبت‌ نسبی‌ محیط‌ تأثیری‌ در رفتـار جفتگیـری‌ ندارد (١٩٧٩ .(Kano and Akio, بر اساس تحقیقـات انجـام شـده توسـط‌ (١٩٩٠) Kanno، عوامـل‌ خـارجی‌ متعددی‌ شامل‌ دما، طول روز، شدت نور، طول مـوج نـور و غیـره روی‌ رفتـار جفتگیـری‌ C. suppressalis مـؤثر می‌ باشند. در شرایط‌ مزرعه‌ تغییراتی‌ در روند جفتگیری‌ پروانه‌ ها در فصول مختلف‌ سال مشاهده می‌ گردد، بـه‌ طـوری‌ که‌ این‌ رفتار در ماه مرداد طولانی‌ تر از ماه خرداد می‌ باشد که‌ تغییرات مزبور به‌ دلیل‌ تغییر در میـزان و کیفیـت‌ ترشـح‌ فرمون جنسی‌ توسط‌ مادهها می‌باشد که‌ روی‌ نرها اثرات مختلف‌ بر جای‌ می‌ گذارد.

پروانه‌ ی‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ توانایی‌ پرواز به‌ مسافت‌ ٨ الی‌ ١٦ کیلومتر را دارا می‌ باشد که‌ البته‌ در صورتی‌ کـه‌ جهت‌ باد موافق‌ باشد مسافت‌ طی‌ شده بیشتر خواهد بود. سرعت‌ پرواز پروانه‌ های‌ ماده که‌ بـه‌ صـورت مسـتقیم‌ پـرواز می‌ نمایند ١٥/٢ – ٤٨/٠ متر بر ثانیه‌ و برای‌ نرها که‌ به‌ صورت نامنظم‌ پرواز می‌ کنند ٤/٣ – ٦/٠ متـر بـر ثانیـه‌ مـی‌ باشـد (١٩٩٤ .(Pathak and Khan, در هـر حـال بیواکولـوژی‌ گونـه‌هـای‌ مختلـف‌ Chilo spp. توسـط‌ Harris (١٩٩٠) به‌ طور مبسوط بررسی‌ شده است‌ که‌ در رابطه‌ با کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ مهمتـرین‌ پـژوهش‌ بـه‌ وسـیله‌ ی‌ علومی‌ صادقی‌ و همکاران (١٣٥٩) صورت گرفته‌ است‌.

تخم‌ و دورهی جنینی‌

تخم‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ در مقابل‌ سرما بسیار حساس بوده و دمای‌ کمتر از ٥ درجه‌ ی‌ سانتی‌ گراد باعـث‌ عـدم تفریخ‌ ١٠٠% تخم‌ ها می‌ گردد و حتی‌ در دمای‌ ١٢ درجه‌ سانتی‌ گراد نیز درصد تفریخ‌ تخـم‌هـا بسـیار نـاچیز مـی‌باشـد.

طول دوره ی‌ جنینی‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ بر حسب‌ درجه‌ حرارت محیط‌ متفاوت است‌، بـه‌ طـوری‌ کـه‌ هـر چـه‌ درجه‌ حرارت محیط‌ بیشتر باشد (تا درجه‌ اپتیمم‌) طـول دوره جنینـی‌ کوتـاهتـر مـی‌گـردد ( ;١٩٩١ Khan et al., ١٩٩٤ .(Heinrichs, بر اساس تحقیقات موسوی‌ (١٣٥٨)، طول دوره جنینی‌ کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ در اسـتان گیلان در ما ه های‌ اردیبهشت‌ تا شهریور با دماهای‌ متوسط‌ ٢١، ٨/٢٦، ١/٢٩، ١/٣٠ و ٣/٢٥ درجه‌ سانتی‌گراد به‌ ترتیـب‌٩، ٥/٦، ٦، ٥/٥ و ٧ روز بطول می‌ انجامد. تخم‌ گذاری‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ به‌ محض‌ خروج پروانه‌ های‌ مـاده از شفیره شروع شده و تا سه‌ روز ادامه‌ می‌ یابد. عمده ی‌ تخم‌ گذاری‌ ها در هنگام شب‌ اتفاق می‌ افتد و ایـن‌ حشـره در هـر شب‌ فقط‌ تولید یک‌ دسته‌ تخم‌ را دارد. مناسب‌ترین‌ درجه‌ حرارت محیط‌ برای‌ تخم‌گذاری‌ C. suppressalis بین‌ ١٩ تا ٣٣ درجه‌ ی‌ سانتی‌ گراد است‌ و در دماهای‌ پائین‌ تر از ١٥ درجه‌ ی‌ سانتی‌ گراد هیچ‌ پرواز و تخم‌ گـذاری‌ صـورت نمی‌ گیرد و حداکثر تخم‌ گـذاری‌ در دمـای‌ ٢٩ و رطوبـت‌ نسـبی‌ ٩٠% انجـام مـی‌ شـود. همچنـین‌ نحـوه ی‌ پراکنـدگی‌ دستجات تخم‌ در مزارع برنج‌ به‌ صورت نامنظم‌ می‌باشند (١٩٩٤ .(Pathak and Khan,)

لارو

لاروهای‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ پس‌ از خروج از تخم‌ ابتدا از پارانشیم‌ برگ تغذیه‌ نموده و سپس‌ با ایجاد سوراخ در نزدیکی‌ غلاف به‌ داخل‌ ساقه‌ نفوذ می‌ نمایند. لاروهای‌ آفت‌ در ابتدا به‌ صورت دسـته‌ جمعـی‌ زنـدگی‌ مـی‌ کننـد و بواسطه‌ ی‌ یک‌ یا چند سوراخ وارد ساقه‌ ی‌ میزبان می‌ شوند. به‌ تدریج‌ که‌ لاروها بزرگ تر مـی‌ شـوند سـاقه‌ ی‌ آلـوده را ترك نموده و در بین‌ ساقه‌ های‌ اطراف پخش‌ می‌ شوند. هر ساقه‌ جدید ممکن‌ است‌ مـورد حملـه‌ی‌ چنـدین‌ لارو قـرار گیرد (١٩٩٤ .(Pathak and Khan, لاروهـای‌ کامـل‌ قبـل‌ از تبـدیل‌ شـدن بـه‌ شـفیره، سـوراخی‌ جهـت‌ خـروج پروانه‌ها ایجاد می‌کنند. بر اساس گزارش (١٩٧٧) Koyama، لاروهای‌ نسل‌ اول کـرم سـاقه‌خـوار نـواری‌ بـرنج‌ از زمان نشاکاری‌ تا زمان گلدهی‌ اما لاروهای‌ نسل‌ دوم از زمان گلدهی‌ تا برداشت‌ محصول به‌ بوته‌ ها آسیب‌ می‌ رسانند.

با توجه‌ به‌ برداشت‌ برنج‌ از شالیزار، اغلب‌ لاروهای‌ کامل‌ ساقه‌ خوار متعلق‌ به‌ نسـل‌ دوم در کلـش‌ هـا بـاقی‌ مانـده و بـه‌ علت‌ تغییر شرایط‌ محیطی‌ از کلش‌ ها خارج و متفرق می‌ شوند و جهت‌ زمستان گذرانی‌ به‌ درون ساقه‌ ی‌ علف‌ های‌ هرز می‌روند (١٩٨٨ .(Kfir, بر اساس گزارش رضوانی‌ و شاهحسینی‌ (١٣٥٥)، کـرم سـاقه‌خـوار نـواری‌ بـرنج‌ در شـمال ایران دارای‌ ٦ سن‌ لاروی‌ می‌باشد و طول دورهی‌ رشد نمـو هـر یـک‌ از سـنین‌ مزبـور بـه‌ ترتیـب‌ ٦، ٦، ٧، ٨ و ٨ روز می‌ باشد (طول دوره ی‌ سن‌ ششم‌ تعیین‌ نگردید). تحقیقات نشان داده است‌ که‌ پوست‌ اندازی‌ در سـنین‌ پـائین‌ بـه‌ زمـان کمتری‌ نیاز دارد که‌ علت‌ این‌ امر این‌ است‌ که‌ لاروهای‌ سنین‌ پائین‌ برای‌ تغییر جلد به‌ رشـد و تغذیـه‌ ی‌ کمتـری‌ نیـاز دارند. به‌ همین‌ دلیل‌ از نظر اندازه بین‌ لاروهایی‌ که‌ فقط‌ یک‌ سن‌ با یکدیگر اختلاف دارند (تـا سـن‌ چهـارم) تفـاوت فاحشی‌ وجود ندارد، در صورتی‌ که‌ تفاوت اندازهی‌ لاروها در سنین‌ ٤، ٥ و ٦ قابل‌ ملاحظه‌ می‌باشد ( Heinrichs,١٩٩٤).

شفیره

شفیره در داخل‌ ساقه‌ تشکیل‌ می‌ شود به‌ طوری‌ که‌ سر شفیره هـا بطـرف بـالا و در نزدیکـی‌ سـوراخ بزرگـی‌ کـه‌ لارو بوجود آورده است‌، قرار می‌ گیرد. در داخل‌ هر ساقه‌ حداکثر ٤ عدد شفیره مشاهده می‌ گـردد. طـول مـدت شـفیرگی‌ بسته‌ به‌ درجه‌ حرارت محیط‌ متفاوت است‌، به‌ طوری‌ که‌ در ماه های‌ تیر و مرداد کـه‌ دمـای‌ محـیط‌ بـالاتر از مـاه هـای‌ اردیبهشت‌ و خرداد است‌، طول دوره ی‌ شفیرگی‌ کوتاه تر می‌ باشد. اما بر اساس منابع‌ مختلـف‌ طـول دوره ی‌ شـفیرگی‌ معمولاٌ بین‌ ٦ تا ٨ روز متغیر است‌ (رضـوانی‌ و شـاهحسـینی‌، ١٣٥٥؛ ١٩٩٤ .(Pathak and Khan, نسـبت‌ جنسـی‌ اغلب‌ ساقه‌خوارها معمولا به‌ نفع‌ ماده است‌ امـا اسـتثنائا در Maliarpha separatella ١: ١ مـی‌باشـد ( Pathak١٩٩٤ .(and Khan)

تعداد نسل‌ کرم ساقه‌خوار نواري برنج‌

کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ در شرایط‌ اقلیمی‌ مختلف‌ دارای‌ تعداد نسل‌ متفاوتی‌ می‌باشد. در بعضی‌ مناطق‌ مانند تایلنـد و کشورهای‌ اطراف که‌ برداشت‌ محصول بیش‌ از یک‌ یا دو بار انجام می‌ شود، فعالیت‌ آفت‌ در تمام مدت سال ادامـه‌ دارد. در مناطق‌ کوهستانی‌ و نسبتا سردسیر ژاپن‌، این‌ آفت‌ فقط‌ یک‌ نسل‌ در سال دارد و در مناطق‌ گرمسیری‌ جنـوب دارای‌ ٣ نسل‌ می‌باشد. تعداد نسل‌ این‌ آفت‌ در منطقه‌ ی‌ پنجاب پاکستان چهار نسل‌ در سال مـی‌باشـد ( Magbanua ١٩٩٥ .(et al., تعداد نسل‌ این‌ آفت‌ در شمال ایران ٢ تا ٣ نسل‌ در سال می‌باشد (بهـداد، ١٣٧١)، بـه‌ طـوری‌ کـه‌ بـر اساس تحقیقات رضوانی‌ و شاه حسینی‌ (١٣٥٥)، کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ در مازندران شرقی‌ دارای‌ ٣ نسل‌ در سـال می‌باشد که‌ ویژگی‌های‌ هر یک‌ از نسل‌ها به‌ اختصار در زیر ارائه‌ می‌گردد:

نسل‌ اول: لاروهای‌ نسل‌ اول از اوایل‌ اردیبهشت‌ ظاهر می‌شوند و تا حدود یک‌ ماه در طبیعت‌ وجـود دارنـد و خـروج پروانه‌های‌ نسل‌ اول در اواخر خرداد تا اوایل‌ تیر ماه صورت می‌گیرد.

نسل‌ دوم: لاروهای‌ نسل‌ دوم از دهـه‌ اول تیـر مـاه ظـاهر شـده و در اوایـل‌ مـرداد بـه‌ شـفیره تبـدیل‌ مـی‌شـود. خـروج پروانه‌های‌ نسل‌ دوم از نیمه‌ اول مرداد ماه صورت می‌گیرد.

نسل‌ سوم: لاروهای‌ نسل‌ سوم از اواسط‌ مرداد تا بهار سال آینده وجود دارند و زمستان گذرانی‌ این‌ آفت‌ به‌ واسـطه‌ ی‌ لاروهای‌ نسل‌ سوم می‌ باشد. پروانه‌ های‌ نسل‌ سوم یا پروانه‌های‌ حاصل‌ از لاروهای‌ زمستان گذران از اوایل‌ اردیبهشـت‌ در طبیعت‌ ظاهر می‌شوند.

دینامیسم‌ جمعیت‌ پروانه‌ی ساقه‌خوار برنج‌

به‌ منظور بررسی‌ تغییرات جمعیت‌ پروانه‌ های‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌، می‌ توان از دو روش تله‌ های‌ نوری‌ و تله‌ های‌ فرمونی‌ استفاده نمود (رضـوانی‌ و شـاه حسـینی‌، ١٣٥٥؛ ١٩٨٤ .(Mochida et al., تلـه‌هـای‌ نـوری‌ در گذشـته‌ بـا استفاده از فانوس های‌ نفتی‌ اما امروزه با اسـتفاده از انـواع لامـپ‌ هـا بـه‌ خصـوص لامـپ‌هـای‌ گـازی‌ انجـام مـی‌شـود.

پروانه‌ های‌ نر و ماده ی‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ به‌ نورهای‌ ماوراء بنفش‌ و سبز فلورسنت‌ بیشتر از سایر نورهـا جلـب‌می‌ گردند و با استفاده از تله‌ های‌ نوری‌ علاوه بر بررسی‌ تغییرات جمعیت‌، نسبت‌ جنسی‌ پروانه‌ ها را نیز می‌ تـوان تعیـین‌ نمود (١٩٩٤ .(Pathak and Khan,بر اساس نمونه‌ برداری‌ های‌ انجام شده توسط‌ علومی‌ صادقی‌ و همکاران (١٣٥٩) از تـاریخ‌ ٣١ اردیبهشـت‌ الـی‌ ٢٠ تیـر ماه سال ١٣٥٥ در منطقه‌ ی‌ آمل‌ (روستاهای‌ امیر آباد و بیشه‌ کلا)، تعداد شب‌ پره هـای‌ نـر شـکار شـده توسـط‌ تلـه‌هـای‌ نوری‌ ٣٦ و ماده ها ١٣ عدد بود که‌ به‌ این‌ ترتیب‌ نسبت‌ جنسی‌ نر به‌ ماده ٨/٢: ١ تعیین‌ گردید. البتـه‌ محققـین‌ فـوق در نمونه‌ برداری‌ ها از تله‌ های‌ فانوسی‌ استفاده نمودند و تله‌ های‌ مزبور نرها را بیشتر از ماده ها جلب‌ مـی‌ نماینـد کـه‌ بـه‌ ایـن‌ ترتیب‌ بدیهی‌ است‌ که‌ در تحقیق‌ ایشان نسبت‌ جنسی‌ به‌ نفع‌ نرها باشد. البته‌ بیان این‌ نکتـه‌ نیـز ضـروری‌ مـی‌ باشـد کـه‌ یکی‌ از روشهای‌ به‌ مراتب‌ دقیق‌تر در تعیین‌ نسبت‌ جنسی‌ Chilo spp. جمع‌آوری‌ شـفیرههـا از طبیعـت‌ و پـرورش آزمایشگاهی‌ آنها می‌باشد (١٩٧٧ .(Koyama, اما با توجه‌ به‌ اینکـه‌ جمعیـت‌ شـفیرههـای‌ C. suppressalis در نسل‌ دوم به‌ دلیل‌ دیاپوز تابستانه‌ بسـیار پـائین‌ اسـت‌ (رضـوانی‌ و شـاهحسـینی‌، ١٣٥٥)، در نتیجـه‌ امکـان جمـع‌آوری‌ و پرورش آزمایشگاهی‌ آنها وجود ندارد و لذا نمی‌توان برآورد دقیقی‌ از نسبت‌ جنسی‌ در نسل‌ های‌ مختلف‌ ارائه‌ نمـود.

تله‌ های‌ فرمونی‌ که‌ بر اساس فرمون جنسی‌ پروانه‌ های‌ مـاده ی‌ بـاکره تهیـه‌ مـی‌ گردنـد، موجـب‌ جلـب‌ پروانـه‌ هـای‌ نـر می‌ گردند. به‌ منظور تهیه‌ ی‌ فرمون، می‌ توان از ماده های‌ باکره ی‌ پرورشی‌ و یا از فرمـون هـای‌ مصـنوعی‌ اسـتفاده نمـود (١٩٩٠ .(Beevor et al., اگرچه‌ نورهای‌ موجود در محیط‌ و از جمله‌ شب‌های‌ مهتابی‌ در کارآیی‌ تله‌های‌ نـوری‌ تأثیر می‌ گذارند (رضوانی‌ و شاه حسینی‌، ١٣٥٥) اما بررسی‌ های‌ انجام شده توسط‌ علومی‌ صـادقی‌ و همکـاران (١٣٥٩)

در رابطه‌ با تغییرات جمعیت‌ پروانه‌های‌ کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ با استفاده از تله‌های‌ فرمـونی‌ نشـان داد کـه‌ عوامـل‌ بیشتری‌ شامل‌ شرایط‌ میکروکلیمایی‌، تاریخ‌ کاشت‌، واریته‌ ی‌ برنج‌، طول ساقه‌ های‌ برنج‌، شادابی‌ مزرعه‌ و فاصله‌ از تله‌ در میزان جلب‌ پروانه‌ها بسیار تأثیرگذار هسـتند. بـر اسـاس پـژوهش‌هـای‌ انجـام شـده توسـط‌ Magbanua et al. (١٩٩٥)، اختلاف معنی‌داری‌ در نسبت‌ جنسی‌ ژنوتیپ‌های‌ مختلف‌ C. suppressalis وجود ندارد امـا در اغلـب‌ موارد (بجز ابتدای‌ فصل‌ و نیز آغاز هر نسل‌) تعداد ماده های‌ شکار شده نسبت‌ به‌ نرها بیشتر می‌ باشـد. همچنـین‌ نسـبت‌ جنسی‌ C. suppressalis بر اساس گزارشهای‌ محققین‌ مختلف‌ متفاوت مـی‌باشـد و در ایـن‌ رابطـه‌ عـدد ثابـت‌ و مشخصی‌ را نمی‌توان ارائه‌ نمود. (١٩٩٧) Ofomata معتقد است‌ که‌ نسبت‌ جنسی‌ در این‌ حشره در اغلب‌ موارد بـه‌ نفع‌ مادهها می‌باشد. بر اسـاس گـزارش (١٩٩٢) Demayo et al. فواصـل‌ جغرافیـایی‌ از عوامـل‌ مـؤثر در ایجـاد

تفاوتهای‌ موجود در نسبت‌ جنسی‌ C. suppressalis نبوده اما ویژگی‌های‌ گیاهشـناختی‌ بـرنج‌ در ایـن‌ خصـوص تأثیرگذار می‌ باشند. لذا این‌ امر روی‌ جنسیت‌ نتاج حاصل‌ تأثیرگذار می‌ باشد که‌ البته‌ انجام بررسی‌ های‌ دقیق‌ تر در این‌ رابطه‌ پیشنهاد می‌گردد.

دینامیسم‌ جمعیت‌ لاروهای زمستانگذران کرم ساقه‌خوار نواری برنج‌

اگرچه‌ در رابطه‌ با نمونه‌ برداری‌ از جمعیت‌ حشرات کامل‌ کرم ساقه‌ خوار نـواری‌ بـرنج‌ از تلـه‌ هـای‌ نـوری‌ یـا فرمـونی‌ استفاده می‌ شود، اما در رابطه‌ با تخمین‌ تراکم‌ جمعیت‌ لاروهای‌ این‌ آفت‌ باید از روش شمارش مستقیم‌ بهـره بـرد کـه‌ برای‌ اینکار باید بر اساس روش کادر اندازی‌، تعدادی‌ ساقه‌ ی‌ بـرنج‌ را انتخـاب نمـوده و سـپس‌ بـا شـکافتن‌ سـاقه‌ هـا، لاروهای‌ موجود در آن شمارش نمود. بدیهی‌ است‌ که‌ در رابطه‌ با لاروهای‌ زمستان گـذران، جمـع‌ آوری‌ کلـش‌ هـای‌ موجود در مزارع و یا ساقه‌ی‌ گیاهان میزبان حاشـیه‌ی‌ مـزارع و بررسـی‌ آنهـا ضـروری‌ مـی‌باشـد (١٩٩٠ .(Harris,

مقایسه‌ ی‌ بین‌ دو روش نمونه‌ برداری‌ مزبور (تخمین‌ تراکم‌ حشرات کامل‌ و لاروها) نشان می‌ دهد که‌ نمونـه‌ بـرداری‌ از لاروها روشی‌ دقیق‌ تر می‌ باشد زیرا جلب‌ پروانه‌ ها به‌ تله‌ ها به‌ میزان فعالیت‌ آنها بسـتگی‌ دارد. در شـرایط‌ آب و هـوای‌ بارانی‌، دماهای‌ پائین‌ و به‌ خصوص باد شدید فعالیت‌ پروانه‌ها تا حد بسیار زیادی‌ کاهش‌ می‌یابـد و در نتیجـه‌ از میـزان جلب‌ آنها به‌ تله‌ ها نیز به‌ طور معنی‌ داری‌ کاسته‌ می‌ شود. همچنین‌ در شب‌ های‌ مهتابی‌ نیز میزان جلب‌ پروانه‌ ها به‌ تله‌ هـا کمتر از شب‌ های‌ ابری‌ می‌ باشد (رضوانی‌ و شاه حسینی‌، ١٣٥٥). بنابراین‌ دقیق‌ ترین‌ روش بـه‌ منظـور بررسـی‌ تغییـرات جمعیت‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌، روش شمارش مستقیم‌ بر اساس شـمارش لاروهـا و یـا شـمارش دسـتجات تخـم‌ می‌باشد (١٩٩٥ ; Magbanua et al.,١٩٩٠ .(Minja, بدیهی‌ است‌ که‌ بر اساس نتایج‌ بدست‌ آمـده از تخمـین‌ تراکم‌ جمعیت‌ لاروها می‌توان زمان دقیق‌ مبارزهی‌ شـیمیایی‌ را تعیـین‌ نمـود (١٩٨٣ .(Campion and Nesbitt, از آنجایی‌ که‌ حساسیت‌ لاروهای‌ سنین‌ پائین‌ در مقابل‌ حشره کش‌ ها به‌ مراتب‌ بیشتر از سایر سـنین‌ مـی‌ باشـد، بنـابراین‌ بهترین‌ زمان مبارزهی‌ شیمیایی‌ موقعی‌ است‌ کـه‌ اغلـب‌ لاروهـا در سـنین‌ اول و دوم باشـند (١٩٧٧ .(Koyama, در رابطه‌ با دینامیسم‌ جمعیت‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ در استان مازندران، تنها پژوهش‌ انجام شـده تحقیـق‌ رضـوانی‌ و شاه حسینی‌ (١٣٥٥) می‌ باشد. بر اساس بررسی‌ های‌ انجام شـده توسـط‌ علـومی‌ صـادقی‌ و همکـاران (١٣٥٩) در منـاطق‌ مختلف‌ استان مازندران، عملیاتی‌ مانند شخم‌ و آب تخت‌ زمستانه‌ و سایر فعالیت‌های‌ زراعی‌ بعـد از برداشـت‌ بـرنج‌ بـه‌ همراه کاهش‌ دمای‌ محیط‌ و ریزش نزولات جوی‌ در کاهش‌ جمعیت‌ لاروهای‌ زمسـتانگـذران تـأثیر مـی‌گـذارد. بـه‌ طوری‌ که‌ میزان تلفات ناشی‌ از عوامل‌ فوق در سال های‌ ١٣٥٦ الی‌ ١٣٥٨ به‌ ترتیب‌ ٧/٨٢، ١/٩٧ و ٣/٩٩ درصد تعیـین‌ گردید. ایشان همچنین‌ به‌ مطالعه‌ ی‌ لاروهای‌ درون ساقه‌ های‌ برنج‌ بعد از برداشت‌ محصول پرداختند و نشان دادند کـه‌ اکثر لاروها از سطح‌ زمین‌ تا ارتفاع ١٥ سانتی‌ متر دیده می‌ شوند و تراکم‌ آنها طی‌ سـالهـای‌ ١٣٥٧ و ١٣٥٨ بـه‌ ترتیـب‌ ٤/٦٨ و ٦/٦١ درصد تعیین‌ گردید. نمونه‌ برداری‌ های‌ متعدد از مناطق‌ مختلف‌ آمل‌ (نواحی‌ کوهستانی‌ و دشـت‌) نشـان داد با وجودی‌ که‌ در مناطق‌ کوهستانی‌ تراکم‌ بوته‌ ها در واحد سطح‌ بیشتر از سایر مناطق‌ بود اما چـون در ایـن‌ منـاطق‌ ارتفاع متوسط‌ برداشت‌ کمتر بود، تراکم‌ لاروی‌ در واحد سطح‌ پائین‌تر گزارش گردید.

موسوی‌ (١٣٥٨) در بررسی‌ های‌ خود علت‌ کاهش‌ شدید تراکم‌ جمعیت‌ لاروهای‌ زمستان گذران در پـائیز سـال ١٣٥٦ در استان گیلان را به‌ بارندگی‌ های‌ شدید و بادهای‌ گرم و خشک‌ پائیزه مرتبط‌ دانست‌؛ اما کـاهش‌ تغییـرات جمعیـت‌ لاروهای‌ زمستان گذران در فصل‌ زمستان همان سال را به‌ هوای‌ معتدل و کم‌ باران ارتباط داد. ایشان همچنین‌ گـزارش نمود که‌ انبوهی‌ لاروهای‌ زمستان گذران در مزارعی‌ که‌ آبگیر باشند در مقایسه‌ با زمین‌ های‌ غیرآبگیر، کاهش‌ بیشتری‌ نشان می‌دهد.

گیاهان میزبان کرم ساقه‌خوار نواری برنج‌

اگرچه‌ میزبان اصلی‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌، واریته‌ های‌ مختلف‌ برنج‌ می‌ باشند، اما این‌ آفت‌ در فصولی‌ کـه‌ بـرنج‌ در طبیعت‌ وجود ندارد (پائیز و زمستان) روی‌ سایر گیاهان به‌ رشد و نمو خود ادامه‌ می‌دهد (رضـوانی‌ و شـاهحسـینی‌،

١٣٥٥). بررسی‌ های‌ انجام شده در رابطه‌ با شناسایی‌ گیاهان میزبان کرم ساقه‌ خوار نواری‌ بـرنج‌ معـدود بـوده و در ایـن‌ رابطه‌ می‌ توان به‌ موارد زیر اشاره نمود. ابرت (١٣٥١) دو گیاه گوجه‌ فرنگی‌ و بادمجان، موسوی‌ (١٣٥٨) گیاهان شـال تسبیح‌، سوروف، نی‌ و اویارسلام و رضوانی‌ و شاه حسینی‌ (١٣٥٥) نیز گیاهان شال تسبیح‌، سـوروف، نـی‌، کلـر، گـرز مال، قمیش‌، قیاق، شال دم، دچک‌ واش، بندواش، اشکنه‌ و گندمینا را به‌ عنوان میزبانهای‌ مهم‌ کرم ساقه‌خوار نـواری‌ برنج‌ معرفی‌ نمودند. مهمترین‌ گیاهانی‌ که‌ بر اساس منابع‌ مختلف‌ به‌ عنوان میزبـانهـای‌ کـرم سـاقه‌خـوار نـواری‌ بـرنج‌ معرفی‌ شده اند شامل‌ گیاهان زیر می‌باشند:

الف‌- خانوادهی گرامینـه‌ Poaceae (=Graminae): سـوروف یـا بـرنج‌ ارزنـی‌Echinocola crus-) galli var. crus-galli و (Echinocola crus-galli var. submutica، شـال تسـبیح‌ یـا اشـک‌ روبـاه (Coix lacryma L.)، نـی‌ (Phragmites australis (Cav.))، نیشـکر ( Saccharum officinarum (L.، تباشـیر هنـدی‌ (Saccharum ravennae (L.))، قمـیش‌ (Arundo donax L.)، قیـاق ( Sorghum (halopensae L.، سودان گراس یا جاروی‌ رشـتی‌ (Sorghum vulgare Pers)، چمـن‌ گنـدمی‌ یـا بیـد گیـاه (Agropyrum repens L.)، بند واش یا مرغ (Cynodon dactylon L.)، چسبک‌ یا ارزنی‌ سـبز ( Setaria viridis L. و (Setaria vulgare، شال دم .(Polypogon monspeliensis L.)

ب- خـانوادهی Compositae: دو دنـدان یـا دچـک‌ واش(Bidens tripartite L.)، درمنـه‌ یـا گنـدواش.(Artemesia annua L.)

ج- خانوادهی Amarantaceae : تاج خروس یا اشکنه‌ یـا زلـف‌ عروسـان(Amaranthus retroflexus.(L.

د- خانوادهی Typhaceae : توتک‌ یا لوئی‌ یا گرزمال .(Typha tatifolia L.)

ه– خانوادهی Sparganiaceae: نی‌ خاردار یا کلر .(Sparganium neglectum L.)

و- خانوادهی Cyperaceae: اویارسلام Cyperus difformis) و.(Cyperus lignus

همچنان که‌ از لیست‌ فوق مشخص‌ است‌، خانوادهی‌ Poaceae بیشترین‌ تعـداد گیـاه میزبـان C. suppressalis را

دارا می‌باشد.

جایگزینی‌ ساقه‌خوارها (Stem borers replacement)

یکی‌ از موارد مهمی‌ که‌ در مورد ساقه‌ خوارها به‌ چشم‌ می‌ خورد جـایگزینی‌ سـاقه‌ خوارهـای‌ بـومی‌ بـا سـاقه‌ خوارهـای‌ وارداتی‌ می‌باشد که‌ مهمترین‌ مثال در این‌ رابطه‌ جـایگزینی‌ C. partellus بـا گونـه‌ی‌ C. orichalcociliellus در آفریقا می‌باشد که‌ در برخی‌ مناطق‌ آفریقا اتفاق افتاده است‌ (١٩٩٩ .(Ofomata et al., اما بـا توجـه‌ بـه‌ اینکـه‌ گونه‌ی‌ C. orichalcociliellus سالها در منطقه‌ حضور داشته‌ است‌ و در نتیجه‌ خود را با شرایط‌ محیط‌ بـه‌ طـور کامل‌ تطبیق‌ داده است‌ و گیاهان متعددی‌ را به‌ عنوان میزبان خود برگزیده است‌، لذا به‌ سادگی‌ نـیچ‌هـای‌ اکولوژیـک‌ (Ecological niches) خود را طی‌ پدیدهی‌ رقابت‌ از دست‌ نمی‌دهد. منظور از نیچ‌ اکولوژیـک‌، زیسـتگاه اصـلی‌ حشره است‌ که‌ حشره ی‌ مورد نظر در آن به‌ فعالیت‌ های‌ مختلف‌ زیستی‌ اعم‌ از تغذیه‌ و تولید مثل‌ می‌ پردازد. به‌ همـین‌ دلیل‌ اگرچه‌ در برخی‌ مناطق‌ آفریقـا ماننـد کنیـا C. partellus در رقابـت‌ بـا C. orichalcociliellus موفقیـت‌ بسیار زیادی‌ را کسب‌ نموده اسـت‌ امـا جـایگزینی‌ بـه‌ طـور ١٠٠% انجـام نشـده اسـت‌ (٢٠٠٠ .(Ofomata et al ) همچنین‌ بنابر گزارش (١٩٧٥) Koyama، ساقه‌خوار C. suppressalis طی‌ سالهای‌ ١٩٤٨ تا ١٩٦٠ جایگزین‌ گونه‌ی‌ S. incertulas در نواحی‌ جنوبی‌ ژاپن‌ شده است‌. مثال دیگر در رابطه‌ با جایگزینی‌ ساقه‌خوارها با یکـدیگر مربوط به‌ غالب‌ شـدن تـدریجی‌ گونـه‌ی‌ C. partellus بـا گونـه‌ی‌ Busseola fusca (Noctuidae) طـی‌ دو دهه‌ی‌ ١٩٨٠ و ١٩٩٠ در مناطق‌ شرقی‌ آفریقا می‌باشد (١٩٩٧ .(Kfir, عوامل‌ متعـددی‌ وجـود دارنـد کـه‌ مـی‌تواننـد دلایــل‌ موفقیــت‌ و برتــری‌ C. partellus در رقابــت‌ بــا ســایر ســاقه‌خوارهــا را توجیــه‌ نماینــد. بــه‌ طــوری‌ کــه‌ C. partellus مراحل‌ رشد و نمو خود را یک‌ نسل‌ کمتر از گونه‌ی‌ C. orichalcociliellus تکمیل‌ می‌نماید کـه‌ این‌ امر احتمالا به‌ افزایش‌ نسـبت‌ رشـد جمعیتـی‌ منجـر مـی‌گـردد (١٩٩٧ .(Ofomata, همچنـین‌ C. partellus دورهی‌ دیاپوز خود را سریع‌تر از گونه‌های‌ رقیب‌ C. orichalcociliellus) و (B. fusca به‌ اتمام می‌رسـاند کـه‌ این‌ امر موجب‌ می‌ شود تا ایـن‌ گونـه‌ گیاهـان میزبـان مناسـب‌ را زودتـر از دو گونـه‌ ی‌ دیگـر مـورد حملـه‌ قـرار دهـد (١٩٩٩ .(Ofomata et al., همچنین‌ آزمایشات بویایی‌سـنجی‌ نشـان داد کـه‌ سـاقه‌خـوار B. fusca بـه‌ شـدت از گیاهان تغذیه‌ شده توسط‌ C. partellus اجتناب می‌نماید (١٩٩٧ .(Kfir)

روشهای کنترل کرم ساقه‌خوار نواری برنج‌

پس‌ از ورود کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ به‌ ایران در سال ١٣٥١، میزان خسارت این‌ آفت‌ در سال های‌ اول به‌ خصوص در مواقع‌ طغیانی‌ به‌ دلیل‌ عدم آشنایی‌ کشاورزان و دست‌ اندرکاران حفظ‌ نباتات به‌ بیولوژی‌ و روش های‌ کنترل آن به‌ حدی‌ زیاد بود که‌ کشاورزان از برداشـت‌ محصـول صـرفنظر مـی‌ کردنـد (اخـوت و وکیلـی‌، ١٣٧٦). بـه‌ دلیـل‌ اینکـه‌ مرحله‌ ی‌ خسارت زای‌ کرم ساقه‌ خوار نـواری‌ بـرنج‌ (مراحـل‌ مختلـف‌ لاروی‌) درون سـاقه‌ ی‌ بـرنج‌ اسـت‌، لـذا کنتـرل موفقیت‌ آمیز آن معمولا تابع‌ شرایط‌ خاص و متعددی‌ می‌ باشد که‌ در ایـن‌ رابطـه‌ بـه‌ کـارگیری‌ روش هـای‌ مختلـف‌ و کارآمد در قالب‌ مـدیریت‌ تلفیقـی‌ آفـات (IPM) حـائز اهمیـت‌ مـی‌باشـد (٢٠٠٢ .(Kfir et al ) بـه‌ همـین‌ دلیـل‌ روشهای‌ متعددی‌ در طول زمان جهت‌ کنترل C. suppressalis به‌ کار گرفته‌ شده است‌ که‌ به‌ کارگیری‌ مناسـب‌ روش ها نقش‌ مهمی‌ در افزایش‌ عملکرد برنج‌ در اغلب‌ مناطق‌ دنیا داشته‌ است‌ و نیز باز هـم‌ مـی‌توانـد گـامی‌ مـؤثر در جهت‌ افزایش‌ محصول محسوب گردد (٢٠٠٢ .(Banwoo ) بـا توجـه‌ بـه‌ اهمیـت‌ شناسـایی‌ عوامـل‌ و راهکارهـای‌ مختلف‌ در جهت‌ کنترل کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌، مهمترین‌ روش های‌ کنترل این‌ آفـت‌ بـه‌ اختصـار در زیـر مـورد بررسی‌ قرار می‌گیرند.

کنترل زراعی‌ (Cultural control)

تحقیقات نشان داده است‌ که‌ کنترل زراعی‌ در کاهش‌ جمعیت‌ کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ مـی‌توانـد روشـی‌ کارآمـد محسوب گردد زیرا سایر روش های‌ کنتـرل بـه‌ خصـوص روش شـیمیایی‌ دارای‌ معـایبی‌ مـی‌باشـند. گرانـی‌ ترکیبـات شیمیایی‌، آلودگی‌ محیط‌ زیسـت‌، مقاومـت‌ آفـات بـه‌ سـموم، عـدم دسترسـی‌ زارعـین‌ بـه‌ ارقـام مقـاوم، عـدم وجـود تکنولوژی‌ مناسب‌ در جهت‌ پرورش و رهاسازی‌ دشمنان طبیعی‌ و نیز عدم موفقیت‌ کامـل‌ دشـمنان طبیعـی‌ در کنتـرل ساقه‌خوارها، کنترل زراعی‌ را به‌ یک‌ راهکار موفق‌ و قابل‌ کاربرد در تمـام مکـانهـا تبـدیل‌ نمـوده اسـت‌ ( Pathak ١٩٩٤ .(and Khan, کنترل زراعی‌ دارای‌ روشهای‌ مختلف‌ و متعددی‌ اسـت‌ کـه‌ اهـم‌ آنهـا عبارتنـد از: تغییـر در تاریخ‌ کاشت‌ برنج‌، حذف بقایای‌ محصول از مزرعه‌، تناوب، شخم‌ و غرقاب زمین‌، انتخاب تراکم‌ مناسب‌ از نشـاهای‌ برنج‌ در مزرعه‌، به‌ کارگیری‌ صحیح‌ و اصولی‌ از کودهای‌ شیمیایی‌ (١٩٩٨ .(Van den Berg et al., بـه‌ عنـوان مثال مطابق‌ بررسی‌های‌ به‌ عمل‌ آمده طی‌ سالهای‌ ١٣٥٦، ١٣٥٧ و ١٣٥٨ در منطقه‌ی‌ گالش‌پل‌ محمود آبـاد، عملیـاتی‌ مانند شخم‌ و غرقاب زمین‌ به‌ همراه شرایط‌ نامساعد محیطی‌ (کاهش‌ دمـا و نـزولات جـوی‌) روی‌ جمعیـت‌ لاروهـای‌ زمستان گذران تأثیر منفی‌ داشت‌، به‌ طوری‌ که‌ تراکم‌ لاروهای‌ زمستان گذران طی‌ سال های‌ مزبور به‌ ترتیـب‌ ٧١/٨٢%، ١/٩٧% و ٣/٩٩% کاهش‌ نشان داد (علومی‌ صادقی‌ و همکاران، ١٣٥٩). همچنین‌ بر اسـاس تحقیـق‌ انجـام شـده توسـط‌ غفاریان و همکاران (١٣٨١)، کشت‌ مخلوط ارقام مختلف‌ برنج‌ باعث‌ کاهش‌ معنی‌ دار در میزان خسارت وارده توسط‌ کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ می‌شود. در مناطق‌ برنج‌خیز شمال ایران مزارع بـرنج‌ را معمـولا در اواخـر تابسـتان و یـا در اوایل‌ مهر ماه درو می‌ کنند و پس‌ از درو، مزارع برنج‌ به‌ حال خود رها می‌ شوند و گاهی‌ نیز بقایای‌ برنج‌ در مزرعـه‌ بـه‌ چرای‌ دام اختصاص داده می‌ شود. به‌ این‌ ترتیب‌ در ایـن‌ فاصـله‌ی‌ زمـانی‌ طـولانی‌ (از برداشـت‌ بـرنج‌ تـا آمـادهسـازی‌ مزرعه‌)، کرم ساقه‌ خوار در حالت‌ دیاپوز به‌ سر برده و آماده حمله‌ در فصل‌ زراعـی‌ بعـد مـی‌ شـود.

بنـابراین‌ مـی‌ تـوان اقـداماتی‌ را در جهـت‌ کــاهش‌ تـراکم‌ جمعیـت‌ لاروهــای‌ زمسـتانگــذران و در نتیجـه‌ کـاهش‌ میــزان خسـارت کــرم ساقه‌خوار در سالهای‌ بعد انجام داد که‌ مهمترین‌ این‌ اقدامات شامل‌ موارد زیر می‌باشد:

١-دروی‌ محصول حتی‌ الامکان باید پائین‌ تر و نزدیک‌ طوقه‌ ی‌ گیاه انجام شود تا تعداد لاروهـای‌ باقیمانـده در مزرعـه‌ کاهش‌ یابد.

٢- خوشه‌ های‌ بریده شده ی‌ برنج‌ را برای‌ مدت چند روز روی‌ زمین‌ مزرعه‌ باقی‌ گذاشته‌ تا خشک‌ شـوند و سپس‌ با خرمن‌ کوب هایی‌ که‌ کلش‌ ها را کاملا خرد مـی‌کننـد خـرمن‌کـوبی‌ نمـوده تـا لاروهـای‌ موجـود در داخـل‌ ساقه‌ ها به‌ طور کامل‌ از بین‌ بروند.

٣- شخم‌ زدن مزرعه‌ بعد از برداشـت‌ محصـول در دو وضـعیت‌ عمـود بـر هـم‌.

٤- غرقاب نمودن زمین‌ شخم‌ زده و از بین‌ بردن علف‌های‌ هرز اطراف مزارع به‌ عنوان کانونهـای‌ مهـم‌ زمسـتانگـذرانی‌ آفت‌.

٥- بازدید مرتب‌ از خزانه‌ ی‌ برنج‌ و حذف برگ هایی‌ که‌ پروانه‌ ها روی‌ آنها تخمریزی‌ نموده اند.

٦- اسـتفاده از ارقام زودرس برنج‌ و نیز کاشت‌ نشاءها در زیر پوشش‌ پلاستیکی‌ به‌ منظور آماده شدن سریع‌تر آنها جهـت‌ کاشـت‌ در مزرعه‌.

با انجام اعمال زراعی‌ فوق تراکم‌ و نیز میزان خسارت کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ تا حد زیادی‌ کاهش‌ می‌ یابـد، بـه‌ طوری‌ که‌ نیاز به‌ مبارزه ی‌ شیمیایی‌ علیه‌ این‌ آفت‌ منتفی‌ خواهد شد. همچنین‌ علاوه بر آفت‌ مزبور سایر آفـات مهـم‌ برنج‌ نیز تحت‌ تأثیر عملیات زراعی‌ فوق قرار گرفته‌ و از تراکم‌ آنها کاسته‌ می‌ شود (رضوانی‌ و شـاهحسـینی‌، ١٣٥٥؛ بهداد، ١٣٧١؛ ١٩٩٦ .(Scovgard and Pats, در رابطه‌ با به‌ کارگیری‌ کودهای‌ شیمیایی‌، استفاده از کودهای‌ ازته‌ باعث‌ افزایش‌ آلـودگی‌ گیاهـان بـه‌ سـاقه‌خـواران می‌گردد، به‌ طوری‌ که‌ تراکم‌ جمعیت‌ ساقه‌خوار و خسارت ایجاد شده توسط‌ Chilo spp. در مزارع غـلات شـاهد (بدون کودهای‌ شیمیایی‌) به‌ طور معنی‌داری‌ کمتر از سـایر تیمارهـا تعیـین‌ گردیـد ( Van den Berg and Van ١٩٩١ .(Rensburg, بر اساس تحقیقات انجام شده توسط‌ (١٩٩٣) Setamou et al.، بـه‌ کـارگیری‌ کودهـای‌ شیمیایی‌ باعث‌ افزایش‌ رشد و نمو لاروی‌ ساقه‌ خواران و نیز افزایش‌ تعداد نسل‌ آنها می‌ گردد. به‌ این‌ ترتیب‌ کودهـای‌ ازته‌ همچنان که‌ مقاومت‌ گیاهان به‌ ساقه‌ خواران را افزایش‌ می‌ دهد، از طرف دیگـر بـه‌ دلیـل‌ دارا بـودن نیتـروژن بـالا باعث‌ افزایش‌ نرخ تولید مثلی‌ آفت‌ می‌ شوند. بنابراین‌ با مـدیریت‌ صـحیح‌ و اصـولی‌ در زمـان و مقـدار بـه‌ کـارگیری‌ کودهای‌ ازته‌ در مزارع برنج‌ می‌توان ضمن‌ جلوگیری‌ از افـزایش‌ خسـارت ایجـاد شـده توسـط‌ سـاقه‌خـواران، باعـث‌ افزایش‌ عملکرد محصول شد (١٩٩٨ .(Van den Berg et al.,

استفاده از ارقام مقاوم گیاهان تراریخته‌، (Transgenic)

استفاده از ارقام مقاوم به‌ آفات که‌ در دو مقوله‌ ی‌ کلاسیک‌ (مانند به‌ کارگیری‌ مکانیسم‌ آنتی‌ بیوز) و غیرکلاسیک‌ یـا مدرن (استفاده از گیاهان تراریخته‌ یا (Transgenic مطرح می‌ باشد، یکی‌ از راهکارهای‌ مهـم‌ در کـاهش‌ خسـارت وارده و در نتیجه‌ افزایش‌ عملکرد محصول محسوب می‌گردد (٢٠٠٣ .(Datta et al., با توجه‌ به‌ اینکه‌ روشهـای‌ کنترل شیمیایی‌ دارای‌ معایب‌ و نقاط ضعف‌ قابل‌ ملاحظه‌ ای‌ می‌ باشد، تولید گیاهان ترانس‌ ژنیـک‌ بـر اسـاس پدیـده ی‌»مقاومت‌ گیاهان به‌ آفات« تکوین‌ و گسترش یافت‌. این‌ روش در صورت کاربرد صحیح‌ و مدیریت‌ اصولی‌ می‌ توانـد روشی‌ کارآمد بوده و در عین‌ حال فاقد معایب‌ روشهای‌ مزبور می‌باشد (١٩٩٧ .(Lee et al., به‌ کارگیری‌ ارقـام مقاوم بیان کننده ی‌ ژن های‌ مقاوم (CrylA(b)) به‌ کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ که‌ اولین‌ بار در جهان توسط‌ قرهیاضی‌ و همکاران (١٣٧٧) اصلاح گردیدند، امروزه در اغلب‌ کشورهای‌ دنیا و از جمله‌ ایران کاربرد پیدا کرده است‌. البته‌ با توجه‌ به‌ اینکه‌ همواره نژادهای‌ مقاوم آفات در حال استقرار هستند و ایـن‌ نژادهـای‌ مقـاوم پـس‌ از مـدتی‌ بـر مقاومـت‌ گیاهان مقاوم غلبه‌ می‌نمایند، لذا عملیات به‌نژادی‌ کاری‌ مسـتمر مـی‌باشـد (١٩٩٠ .(Chaudhary and Khush)

بنابراین‌ در مبحث‌ مقاومت‌ گیاهان به‌ آفات، انتقال مقاومت‌ هدف نهایی‌ نیست‌ بلکه‌ پایـداری‌ مقاومـت‌ هـدف اصـلی‌ محسوب می‌گردد و کاهش‌ مصرف سموم را به‌ دنبال دارد (٢٠٠٣ .(Schoenley et al., امروزه استفاده از ارقـام ترانس‌ ژنیک‌ برنج‌ علیه‌ ساقه‌ خوارها و نیز سایر آفات روند رو به‌ رشدی‌ دارد، به‌ طوری‌ که‌ مقـالات متعـددی‌ کـه‌ هـر ساله‌ در این‌ رابطه‌ (به‌ خصوص ارقام واجد ژن (B.t به‌ رشته‌ی‌ تحریر درمی‌آید به‌ وضـوح بیـانگر ایـن‌ امـر مـی‌باشـد.

امروزه متخصصین‌ اصلاح نباتات به‌ اتفاق مهندسین‌ ژنتیک‌ بـا اسـتفاده از فـن‌ آوری‌ هـای‌ پیشـرفته‌ ی‌ آزمایشـگاهی‌ در مدت زمان کوتاه به‌ تولید انبوه گیاهان واجد ژن های‌ عامل‌ مقاومـت‌ مـی‌ پردازنـد. البتـه‌ ذکـر ایـن‌ نکتـه‌ نیـز ضـروری‌ می‌ باشد که‌ مقاومت‌ بعضی‌ از آفات به‌ B.t نیز یکی‌ از عوامل‌ محدود کننده در راستای‌ استفاده ی‌ وسیع‌ از ایـن‌ عامـل‌ بیولوژیک‌ می‌باشد (٢٠٠٢ .(Datta and Khush, از جمله‌ آفاتی‌ که‌ مقاومت‌ و نیز مکانیسم‌ مقاومت‌ آنها به‌ B.t بــه‌ اثبــات رســیده اســت‌، بالپولکــداران خــانوادههــای‌ Pyralidae، Noctuidae، Plutellidae و Tortricidae می‌باشند (١٩٩٤ .(Tabashnik, در رابطه‌ با گیاه برنج‌، مؤسسه‌ ی‌ بین‌المللی‌ تحقیقات برنج‌ (IRRI) سـالهـا اسـت‌ که‌ در زمینه‌ ی‌ مقاومت‌ ارقام برنج‌ در مقابل‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ (و نیز بسیاری‌ دیگر از آفات بـرنج‌) مطالعـات گسترده ای‌ انجام داده و این‌ مطالعات شامل‌ بررسـی‌ هـای‌ گلخانـه‌ ای‌ و مزرعـه‌ ای‌ مـی‌ باشـد کـه‌ در ایـن‌ رابطـه‌ صـدها ژرم پلاسم‌ (Germplasm) جدید در قالب‌ طرح های‌ پژوهشی‌ متعدد مورد ارزیابی‌ قرار می‌ گیرند و در نهایت‌ ارقـام مقاوم به‌ کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ غربال می‌شـوند (١٩٩٣ .(Gatehouse et al., امـا بـا توجـه‌ بـه‌ اینکـه‌ غربـال نمودن ارقام مقاوم به‌ آفات روشی‌ بسیار پرهزینه‌ و وقت‌ گیر بوده و از طرف دیگر آفات و از جملـه‌ کـرم سـاقه‌ خـوار نواری‌ برنج‌ به‌ مرور زمان دستخوش تغییرات ژنـوتیپی‌ شـده و در نتیجـه‌ بیوتیـپ‌ هـای‌ مقـاوم بـه‌ ارقـام مقـاوم تشـکیل‌ مــی‌گردنــد (٢٠٠٢ (Wang et al.,، بــه‌ همــین‌ دلیــل‌ روش اســتفاده از ارقــام مقــاوم علیــرغم‌ عــدم مخــاطرات زیست‌ محیطی‌، روش های‌ دیگری‌ مانند کنترل بیولوژیک‌ و کنترل زراعـی‌ در قالـب‌ مـدیریت‌ تلفیقـی‌ آفـات اهمیـت‌ بسیاری‌ یافته‌اند (٢٠٠٢ .(Banwoo, از طرف دیگر بر اساس تحقیقـات انجـام شـده توسـط‌ Magbanua et al (١٩٩٥)، ارقام ترانس‌ ژنیک‌ واجد ژن B.t اثرات منفی‌ روی‌ جمعیت‌ سایر حشرات (به‌ خصوص حشـرات مفیـد) بـر جای‌ می‌گذارند که‌ این‌ امر استفاده از چنین‌ گیاهانی‌ را با اشکال مواجه‌ نموده است‌.

روبیا و همکاران (١٩٩٠ (Rubia et al., طی‌ آزمایشی‌ خسارت ساقه‌خوار بـرنج‌ و عملکـرد محصـول را در جـاوه غربی‌ (اندونزی‌) مورد بررسی‌ قرار دادند و سـعی‌ نمودنـد تـا عوامـل‌ مـرتبط‌ بـین‌ خوشـه‌هـای‌ سـفید شـده و عملکـرد محصول را مشخص‌ نمایند. آنها تأثیر تعداد مختلفی‌ از خوشه‌ های‌ سـفید شـده ناشـی‌ از آفـت‌ فـوق را روی‌ عملکـرد محصول ارقام مختلف‌ برنج‌ بررسی‌ نمودند و نتیجه‌ گرفتند که‌ از میان ارقام مختلف‌ برنج‌ رقم‌ سـیزاوان (Cizawan) عملکرد بیشتری‌ نسبت‌ به‌ سایر ارقام دارد. همچنین‌ کاشت‌ یک‌ رقم‌ در مناطق‌ مختلف‌ تأثیر متفاوتی‌ روی‌ بروز تعـداد خوشه‌ های‌ سفید شده و عملکرد محصول دارد که‌ این‌ نکته‌ به‌ پـراکنش‌ متفـاوت انبـوهی‌ آفـت‌ و خسـارت آن اشـاره دارد. همچنین‌ علاوه بر ارقام مختلف‌ برنج‌، سن‌ واریته‌ نیز در مقاومت‌ آن به‌ کرم ساقه‌ خـوار نـواری‌ بـرنج‌ نقـش‌ دارد(١٩٨٨ .(Dhaliwal et al.)

در ایران اگرچه‌ طرح های‌ پژوهشی‌ متعددی‌ در رابطه‌ با مقاومت‌ ارقام مختلف‌ برنج‌ (به‌ خصـوص ارقـام تراریختـه‌) بـه‌ کرم ساقه‌ خوار در مؤسسه‌ ی‌ تحقیقات برنج‌ کشور (رشـت‌ و آمـل‌) در حـال انجـام مـی‌ باشـد، امـا مهمتـرین‌ پـژوهش‌ صورت گرفته‌ تاکنون شامل‌ صائب‌ (١٣٧٨)، صائب‌ و محمد صالحی‌ (١٣٧٤ و ١٣٧٧)، علـی‌ نیـا و همکـاران (١٣٧٧)،فتوکیان (١٣٧٧) و صائب‌ و همکاران (١٣٧٩) می‌باشند.

کنترل بیولوژیک‌ (Biological control)

مبارزه بیولوژیک‌ در یک‌ تعریف‌ کلی‌ عبارت است‌ از »استفاده از عوامـل‌ زنـده ی‌ مفیـد علیـه‌ عوامـل‌ زنـده ی‌ مضـر« (١٩٩٤ .(Godfray, در این‌ پدیده، عوامل‌ کنتـرل بیولوژیـک‌ Entomophage) یـا (Entomopathogen در اکوسیستم‌ های‌ مختلف‌ استقرار یافتـه‌ و بـا تغذیـه‌ از آفـات و یـا بیمـار نمـودن آنهـا، بـه‌ طـور غیرمسـتقیم‌ نقـش‌ قابـل‌ ملاحظه‌ای‌ در پیشبرد اهداف بشر در افزایش‌ عملکرد محصول ایفاء مـی‌نماینـد (١٩٩٤ .(Grenier et al., کنتـرل بیولوژیک‌ بر پایه‌ی‌ به‌ کارگیری‌ عوامل‌ مختلفی‌ شامل‌ پارازیتوئیدها، انگل‌ها، شکارگرها و عوامـل‌ بیمـارگر حشـرات می‌ باشد که‌ در اغلب‌ موارد یک‌ روش اختصاصی‌ بوده و در صورت رعایت‌ موارد مربوط به‌ کـاربرد صـحیح‌ عوامـل‌ آن و نیز حمایت‌ از آنها توسط‌ بشر، نقش‌ خود را با موفقیت‌ در طبیعت‌ ایفا می‌نمایند ( Yasumatsu and Torii, ١٩٦٨). در میان عوامل‌ فوق، رده ی‌ حشرات که‌ راسته‌ های‌ مختلفی‌ را شامل‌ می‌ شود، به‌ عنـوان کارآمـدترین‌ عوامـل‌ کنترل بیولوژیک‌ شناخته‌ شـدهانـد (شـجاعی‌، ١٣٧٧؛ ١٩٩٤ .(Metcalf and Luckman, در کشـور ایـران و در رابطه‌ با پژوهش‌ های‌ کنترل بیولوژیک‌، از سال ١٣٦٣ تحقیقات جالب‌ توجهی‌ صورت گرفته‌ و نتایج‌ نشان داده اسـت‌ که‌ زمینه‌ های‌ مبارزه ی‌ بیولوژیک‌ در شرایط‌ طبیعی‌ همواره قابل‌ توجه‌ بوده و از کارآیی‌ ممتازی‌ نیز برخـوردار اسـت‌ (شجاعی‌، ١٣٧٧). با توجه‌ به‌ غنای‌ طبیعی‌ مجموعه‌ های‌ عوامل‌ زیستی‌ مفیـد، مـوارد متعـددی‌ از مبـارزه ی‌ بیولوژیـک‌ موفق‌ هم‌ به‌ صورت استفاده از عوامل‌ بیماری‌ زای‌ حشرات و هم‌ استفاده از بندپایان و مهرهداران حشرهخوار در مبارزه با آفات مختلف‌ در مناطق‌ مختلف‌ دنیا و از جمله‌ کشورمان در حال انجام می‌ باشد (شجاعی‌، ١٣٧٧). در حـال حاضـر مبارزه ی‌ بیولوژیک‌ چنان اهمیتی‌ یافته‌ است‌ که‌ بنابر عقیده ی‌ برخی‌ کارشناسان، این‌ روش مبارزه قوی‌ تـرین‌ سـلاحی‌ است‌ که‌ انسان برای‌ دفع‌ آفات در اختیار دارد (١٩٩٤ .(Godfray, پارازیتوییدهای‌ تخم‌ در مقایسه‌ با سایر دشمنان طبیعی‌ نقش‌ پررنگ‌تری‌ در کنترل جمعیت‌ سـاقه‌ خوارهـای‌ بـرنج‌ ایفـا می‌کنند (١٩٩٤.(Rubia, زنبورهای‌ تریکوگراما از پارازیتوییدهای‌ فعال و بومی‌ در شمال کشـور بـوده کـه‌ از سـال١٣٦٣ تاکنون نسبت‌ به‌ جمع‌آوری‌، شناسـایی‌ و بکـارگیری‌ آن بصـورت آزمایشـی‌ و گسـترده در شـالیزارهای‌ شـمال کشــور اقــدام شــده اســت‌. در ســالهای‌ اخیــر اســتفاده از عوامــل‌ بیمــارگر حشــرات نظیــر بــاکتری‌ Bacillus thuringiensis و قارچ Beauveria bassiana علیه‌ کرم ساقه‌خوار مورد توجه‌ می‌باشد.

کنترل شیمیایی‌ (Chemical control)

بــا توجــه‌ بــه‌ اینکــه‌ ترکیبــات شــیمیایی‌ باعــث‌ آلــودگی‌هــای‌ زیســت‌ محیطــی‌ و مقاومــت‌ آفــات مــی‌شــوند، بنــابراین‌ حتی‌المقدور باید از کاربرد ترکیبات شیمیایی‌ اجتناب کرد و صرفا در مواقع‌ بسیار ضـروری‌ اقـدام بـه‌ سمپاشـی‌ نمـود (٢٠٠٣ .(Mingjing et al ). با این‌ حال مهمترین‌ روش کنترل کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ در ایران و نیـز بسـیاری‌ دیگر از کشورهای‌ دنیا، روش شیمیایی‌ می‌ باشد که‌ در این‌ رابطه‌ هر ساله‌ هزاران تن‌ انواع سـموم شـیمیایی‌ در مـزارع برنج‌ به‌ کار می‌روند (طبـری‌ و علـی‌نیـا، ١٣٨٢؛ ٢٠٠٢ .(Kfir et al., اگرچـه‌ بـر اسـاس تحقیقـات خسروشـاهی‌ و همکاران (١٣٥٧) و نیز مرور منابع‌ مختلف‌ توسط‌ بهداد (١٣٧١)، حشره کش‌های‌ رایـج‌ علیـه‌ کـرم سـاقه‌خـوار نـواری‌ بــرنج‌ شــامل‌ فــورادان ٣%، کاســومی‌تیــون، ســومی‌تیــون، دیمیکــرون، دیــازینون ١٠% ، دورســبان ٨% و آفونــاك ١٠% می‌ باشند، اما لازم به‌ توضیح‌ می‌ باشد که‌ بعضی‌ از سموم مندرج در منبـع‌ مزبـور بـه‌ دلایـل‌ مقاومـت‌ کـرم سـاقه‌خـوار نواری‌ برنج‌ و نیز دوره ی‌ بقای‌ طولانی‌ و در نتیجه‌ آلودگی‌ محیط‌ زیست‌ امروزه از فهرست‌ مصرف خارج شـده انـد و ترکیبــات جدیــدتر و کارآمــدتری‌ (شــامل‌ Methamidophos، Parathion، Diazinon، Fenitrothion،

٢٩Fipronil، Lindane/BHC، Trichlorfon، EPN، Fenpyroximate، Imidacloprid و (Triazophos جایگزین‌ گردیده اند. به‌ طوری‌ که‌ بر اساس پژوهش‌ های‌ انجـام شـده توسـط‌ الحسـینی‌ و همکـاران(١٣٧٧)، علاوه بر ترکیبـات دیـازینون و پـادان، حشـره کـش‌ Fipronil نیـز دارای‌ اثـرات بسـیار مطلـوب روی‌  C.suppressalis می‌ باشد. ایشان همچنین‌ نتیجه‌گیری‌ نمودند که‌ تاکنون هـیچ‌گونـه‌ مقـاومتی‌ نسـبت‌ بـه‌ سـموم رایـج‌ شامل‌ دیازینون و پادان در C. suppressalis مشاهده نشده است‌. چریش‌ (Azadirachtin) نیـز یکـی‌ از سـموم مؤثر علیه‌ کرم سـاقه‌خـوار نـواری‌ بـرنج‌ محسـوب مـی‌گـردد (صـائب‌ و همکـاران، ١٣٨٢؛ ١٩٩١ .(Khan et al ).

همچنین‌ Lee و همکاران (١٩٩٤) در تحقیقات خود نشان دادند که‌ تنظیم‌ کنندههای‌ رشـد حشـرات (IGR) شـامل‌ Chlorfluazuron، Diflubenzuron، Pyriproxyfen و Tebufenozide نیز می‌ توانند نقش‌ بسیار مؤثری‌ علیه‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ داشته‌ باشند. بر اساس تحقیقات انجام شده توسـط‌ نجفـی‌ نـوایی‌ و همکـاران (١٣٧٤)،حشره کش‌ های‌ دیمیکرون، سوین‌، پادان ٤%، دیازینون ١٠% که‌ جزو سموم رایج‌ در شالیزارهای‌ ایران می‌ باشند دارای‌ اثرات مخرب روی‌ زنبورهـای‌ Trichogramma spp. مـی‌باشـند. بـه‌ طـوری‌ کـه‌ دیمیکـرون بـه‌ میـزان ٦٥/٧٣%، دیازینون به‌ میزان ٧٣/٦٩% و پادان به‌ میزان ٤±٣٦% موجب‌ مرگ و میر زنبورها شدند. در هـر حـال آنچـه‌ کـه‌ مسـلم‌ است‌ اینکه‌ استفاده ی‌ بهینه‌ از ترکیبات شیمیایی‌ به‌ منظور کسـب‌ بهتـرین‌ نتیجـه‌ در کنتـرل آفـت‌ و کمتـرین‌ آلـودگی‌ محیط‌ زیست‌ و عدم تأثیر یا تأثیر بسیار اندك روی‌ حشرات غیر هدف بسیار حائز اهمیت‌ می‌باشد (طبـری‌ و علـی‌نیـا،١٣٨٢). در این‌ رابطه‌ علاوه بر انتخاب مناسب‌ نوع و فرمولاسیون حشره کـش‌ و نیـز تکنیـک‌ مناسـب‌ جهـت‌ کـاربرد، زمان مناسب‌ کاربرد حشـرهکـش‌ نیـز بسـیار اهمیـت‌ دارد (١٩٩٦ .(Smith, بـر اسـاس پـژوهش‌ صـابر و همکـاران(١٣٨٣)، بــه‌ کــارگیری‌ حشــرهکــش‌هــای‌ ایمیداکلپریــد و فــن‌پیروکســیمیت‌ در مرحلــه‌ی‌ پــیش‌شــفیرگی‌ زنبــور T. cacociae (شش‌ روز پس‌ از رهاسازی‌ زنبور علیه‌ تخم‌ بید غلات) تأثیری‌ در میزان خروج زنبورها ندارد.

اگرچه‌ امروزه کاربرد انواع آفت‌ کش‌ ها در مزارع برنج‌ اغلب‌ مناطق‌ دنیا و از جمله‌ ایران در سطح‌ وسیع‌ انجام می‌شود اما کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ نیز مانند سایر آفات به‌ سموم مقاومت‌ نشان می‌ دهد که‌ این‌ امر طغیان شدید آفت‌ را بـه‌ دنبال خواهد داشت‌. بر اساس تحقیقات (١٩٨٥) Konno et al.، علت‌ افزایش‌ انبـوهی‌ جمعیـت‌ کـرم سـاقه‌خـوار نواری‌ برنج‌ در کشورهای‌ ژاپن‌، چین‌، فیلیپین‌، هندوچین‌ جنوبی‌ و کره ناشی‌ از مقاومـت‌ تیـپ‌ هـای‌ اکولوژیـک‌ ایـن‌ آفت‌ نسبت‌ به‌ آفت‌ کش‌ های‌ فسفره بود. ایشان اولین‌ گزارش مقاومت‌ کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ بـه‌ آفـت‌کـش‌هـای‌ فسفره را در مزارع ایالت‌ کاگاوا ژاپن‌ اعلام نمود و به‌ دنبال آن طغیان شدید آفت‌ مزبور اتفاق افتاد.

مقایسه‌ ی‌ روش کنترل بیولوژیک‌ بر اساس رهاسازی‌ زنبورهای‌ تریکوگراما علیه‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ بـرنج‌ بـا روش کنترل شیمیایی‌ نشان می‌ دهد که‌ زنبورهای‌ تریکوگراما علاوه بر اینکه‌ باعث‌ آلودگی‌ محیط‌ زیست‌ نمی‌ شوند، دارای‌ کارآیی‌ مطلوبتری‌ نیز در مقایسه‌ با سموم مـی‌باشـند (٢٠٠٥ .(Kalyebi et al., بـر اسـاس پـژوهش‌ انجـام شـده توسط‌ مستوفی‌ پور و الحسینی‌ (١٣٦٨)، با رهاسازی‌ زنبورهای‌ تریکوگراما میزان آلـودگی‌ و سـفید شـدن خوشـه‌هـای‌ برنج‌ به‌ ترتیب‌ در حدود ٩٨/٢% و ٥٢/٠% گزارش گردید در حـالی‌ کـه‌ ارقـام مزبـور در تیمارهـای‌ سمپاشـی‌ شـده بـا گرانول دیازینون به‌ ترتیب‌ ٠٤/٣% و ٣٥/١% تعیین‌ گردید. همچنین‌ بر اساس پژوهش‌ های‌ انجام شـده روی‌زنبورهـای‌Trichogramma spp.، درصد پارازیتیسم‌ این‌ زنبورهـا روی‌ کـرم قـوزهی‌ پنبـه‌ (Heliothis armigera) در صورت عدم کاربرد حشرهکش‌ها ٣٥% و در صورت کاربرد حشرهکش‌ها حـداکثر ٥% مـی‌باشـد (١٩٩٦ .(Smith, همچنین‌ در ایالت‌ لوئیزیانا در اول فصل‌ زراعی‌ که‌ حشره کش‌ ها به‌ کار گرفته‌ نشـدند، درصـد پارازیتیسـم‌ زنبورهـای‌ تریکوگراما علیه‌ ساقه‌ خواران غلات در حدود ٦٠ تا ٨٠% اما با به‌ کارگیری‌ حشره کـش‌ هـا در اواسـط‌ فصـل‌ زراعـی‌، درصد پارازیتیسم‌ بسیار کاهش‌ یافت‌ که‌ این‌ نتایج‌ بیانگر حساسیت‌ بسیار زیاد زنبورهـای‌ Trichogramma spp. به‌ آفت‌کش‌ها (به‌ خصوص حشرهکش‌های‌ وسیع‌الطیف‌) مـی‌باشـد (١٩٩٦ .(Smith, همچنـین‌ بـر اسـاس گـزارش صابر و همکاران (١٣٨٣)، حشرهکش‌ ایمیداکلپرید باعث‌ کاهش‌ درصد پارازیتیسـم‌ زنبـور T. cacociae بـه‌ میـزان ٥٨% می‌گردد.

کنترل کرم ساقه‌خوار نواری برنج‌ با استفاده از تله‌های فرمونی‌

کنترل ساقه‌ خوارها و از جمله‌ کرم ساقه‌خوار نواری‌ برنج‌ با استفاده از تلـه‌هـای‌ فرمـونی‌ امکـانپـذیر بـوده و از لحـاظ اقتصادی‌ نیز مقرون به‌ صرفه‌ می‌باشد (١٩٨٣ .(Tatsuki et al ) فرمونها به‌ منظور جلب‌ نرهـای‌ Chilo spp. بـه‌ تله‌ ها به‌ کار گرفته‌ می‌ شوند و در نتیجه‌ ماده های‌ باقی‌ مانده در طبیعت‌ به‌ دلیل‌ فقدان یا جمعیت‌ بسیار پائین‌ نرها موفـق‌ به‌ جفتگیری‌ و تولید مثل‌ نمی‌شوند (١٩٩٣ .(Casagrande, از طرف دیگر تله‌های‌ فرمونی‌ اطلاعـات ارزشـمندی‌ را در رابطه‌ با زمان دقیق‌ کاربرد آفت‌کش‌ها در اختیار مـا قـرار مـی‌دهنـد (٢٠٠٢ .(Kfir et al., کـاربرد تلـه‌هـای‌ فرمونی‌ علیه‌ کرم ساقه‌ خوار نواری‌ برنج‌ و نیز سایر ساقه‌ خوارها نه‌ تنها باعث‌ آلودگی‌ محیط‌ زیست‌ نمی‌ شـود بلکـه‌ بـا کاهش‌ مصرف حشره کش‌ ها از آلودگی‌ محیط‌ زیست‌ تا حد زیادی‌ می‌ کاهد. این‌ روش کنتـرل همچنـین‌ هـیچ‌ گونـه‌ تأثیر سویی‌ روی‌ سـایر حشـرات مفیـد نـدارد (١٩٨٤ .(Mochida et al., مـرور جـامعی‌ در رابطـه‌ بـا شناسـایی‌ و کاربرد فرمون جنسی‌ علیه‌ ساقه‌خواران توسط‌ Campion and Nesbitt (١٩٨٣) انجام شده اسـت‌.

داشتند که‌ شکار انبوه (Mass trapping) توسط‌ تله‌های‌ فرمونی‌ نقـش‌ مـؤثری‌ در کنتـرل سـاقه‌خـواران نـدارد امـا اختلال در جفتگیری‌ (Mating disruption) در این‌ رابطه‌ بسیار مؤثر و کارآمد می‌باشـد. اگرچـه‌ فرمـون جنسـی‌ برای‌ اغلب‌ ساقه‌خواران سنتز شده است‌ اما عمدهی‌ تحقیقات انجام شده در رابطه‌ با گونـه‌هـای‌ C. suppressalis، C. indicus، C. auricilius و C. zoccanius بوده است‌ که‌ نتایج‌ موفقیت‌آمیـزی‌ نیـز بـه‌ دنبـال داشـته‌ اسـت‌ (١٩٩٠ .(Beevor et al., نتایج‌ محققـین‌ مختلـف‌ نشـان داد کـه‌ آزادسـازی‌ تـدریجی‌ فرمـون جنسـی‌ مربـوط بـه‌ ساقه‌ خوارها به‌ میزان ٤٠ گرم مادهی‌ مؤثر در هکتار و یا ٢٥٠ الی‌ ٥٠٠ نقطه‌ی‌ فرمونی‌ در یک‌ هکتـار نقـش‌ مـؤثرتری‌ در ایجاد اختلال در جفتگیری‌ Chilo spp. دارد (٢٠٠٢ .(Kfir et al., بر اساس برآوردهای‌ انجـام شـده، بـا بـه‌ کارگیری‌ مناسب‌ تله‌های‌ فرمونی‌، میزان خسارت ایجاد شده توسط‌ سـاقه‌خوارهـا Chilo spp. بـه‌ طـور معنـی‌داری‌ کاهش‌ می‌یابد (١٩٩٠ .(Beevor et al)