مقدمه

بیماری پوسیدگی طوقه برنج یک بیماری بذر زاد است و بطور گسترده در برنجکاریهای مناطق حاره و معتدله جهان پراکنده است و به نامهای مختلف با كانا و قدکشیدگی برنج مشهور است.

ابراهیم نسبت برای اولین بار در اواخر بهار سال ۱۳۴۲ این بیماری را در دهستان شالكوراب از توابع شهرستان فومن مشاهده و گزارش کرده است و میزان خسارت را حدود ۵-۸ درصد تخمین زده این بیماری علاوه بر فومنات در اکثر نواحی گیلان از جمله آستارا و بعضی از مناطق مازندران نیز شیوع دارد.

ابراهیم بهداد در سال ۱۳۶۰ وجود بیماری پوسیدگی طوقه برنج را در لنجان اصفهان گزارش و میزان خسارت را تا ۱۵ درصد ذکر نموده است. کامران و بنی هاشمی وجود این بیماری را از استان فارس در سال ۱۳۶۸ گزارش کرده اند.

دامادزاده و حسن پور در مورد شناسایی عامل بیماری و نحوه مبارزه با آن بررسیهایی انجام داده و عامل آنرا قارچ فوزاریم (Fusarium proliferatum var proliferatum) تعیین کرده اند. فرم جنسی قارچ عامل بیماری Gibberella fujikuroi میباشد. در این نشریه بررسیهای انجام شده روی این بیماری و راههای پیشگیری و مبارزه با آن بطور خلاصه جهت استفاده مروجین و کشاورزان ارائه می گردد.

نشانه های بیماری پوسیدگی طوقه برنج :

• در خزانه:

در بررسیهای انجام شده در استان اصفهان در خزانه با وجود اینکه بعضی گیاهچه ها آلوده می باشند علائم بیماری بندرت ظاهر می گردد و ظاهری سالم دارند ليكن اگر دقت شود گیاهچه های آلوده بطور غیر طبیعی لاغر و باریک و درازتر و یا کوتاهتر از گياهجه های سالم اند و رنگ آنها نیز نسبت به گیاهچه های سالم روشن تر است و بتدریج در اثر پیشرفت بیماری تعدادی از بوته هائی که آلودگی شدید دارند می میرند. علاوه براین تعدادی از بوته هایی که آلوده هستند و ظاهری سالم دارند پس از نشاء کاری در زمین اصلی علائم بیماری را ظاهر می سازند.

• در زمین اصلی :

علائم این بیماری در زمین اصلی عبارتست از اینکه ابتدا برگهای مسن بوته های آلوده و سپس سایر برگها از قسمت حاشیه قهوه ای شده و سرانجام خشک می شوند، طوقه گیاه و گره های پائین اول قهوه ای و سپس سیاهرنگ می شوند اگر در این موقع به ساقه شکاف طولی بدهيم توده ای پنبه ای شكل سفید متمایل به صورتی در داخل ساقه و در نزدیکی گره های تحتانی مشاهده می گردد . این توده همان قارچ عامل بیماری می باشد. همچنین در گیاهان در حال مرگ و یا مرده در گره های فوقانی نیز رشته های قارچ را می توان دید. یکی دیگر از علائم مهم این بیماری ایجاد ریشه های نابجا و فراوانی است که از محل گره های بالایی سطح آب تولید می شود که گیاه برای تغذیه و زنده ماندن از آنها استفاده می کند. از علائم مشخص این بیماری در مناطق برنج خیز جهان و همچنین شمال ایران طویل شدن بوته های آلوده نسبت به بوته های سالم است ليكن در استان اصفهان این حالت دیده نشده و حتی بوته های آلوده کوتاهترند.

گیاهان بیمار که تا مرحله خوشه دادن زنده مانده اند زودتر از بوته های سالم به خوشه رفته ولی باصطلاح محلی پر نکرده و خوشه سفید شده و می خشكد این حالت در لنجانات به خوشه سفیدی معروف است که تا حدودی به علائم ظاهری کرم ساقه خوار برنج در آخر فصل شباهت دارد.

روشهای مبارزه با بیماری پوسیدگی طوقه برنج :

• مبارزه زراعی :

رعایت اصول به زراعی و تناوب. متأسفانه در سالهای اخیر بعضی از کشاورزان در منطقه لنجانات این اصل مهم زراعی را رعایت نکرده و هر ساله در یک زمین به کاشت این محصول می پردازند. البته لازم به یادآوری است که مقدار کمی از زمینهای حاشیه زاینده رود حالت باتلاقی دارند و کشاورزان مجبورند در این گونه زمینها برنج بکارند، در بازدیدهای مکرر مشاهده گردیده که خسارت این بیماری در زمینهای جاکار بیشتر است. رعایت نکردن تناوب علاوه بر افزایش خسارت بیماری پوسیدگی طوقه از میزان عملکرد نیز خواهد کاست.

با توجه به اینکه قارچ عامل بیماری در خاکهای آلوده نیز باقی می ماند سعی شود خزانه در محلی احداث شود که قبلا شبدر کشت شده و با صیفی کاری بوده و از جای برنج سال قبل حتی المقدور برای خزانه استفاده نشود. بعضی از کشاورزان که ناچارند در زمین جای برنج خزانه احداث کنند احتمال آلوده شدن بیشتر است و لذا توصية می شود به میزان پنج سانتیمتر از سطح زمین خاکبرداری و بقایای بوته های برنج جمع آوری و خزانه احداث گردد.

هر کشاورزی بایستی سعی کند بذر خود را از مزارع سالم و غیر آلوده که در زمان داشت تحت نظر او بوده تهیه و پس از برداشت آنرا خوب بخشکاند و در محل مناسبی دور از رطوبت و در کیسه های کنفی انبار کند و حتی قبل از کاشت و قبل از خیس دادن بهتر است آنرا مجددا به مدت یک تا دو روز آفتاب دهد. اخيرا مركز تحقيقات استان اصفهان تحقیقاتی در زمینه جداسازی انواع واریته ها از توده محلی را انجام داده و ارقام پرمحصولی را نیز معرفی نموده که این ارقام در اختیار شرکت بذر و نهال قرار گرفته است. این بذور تحت نظر کارشناسان کاشته شده و اکنون کشاورزان میتوانند با مراجعه به شركت بذر و نهال از بذر گواهی شده و سالم استفاده کنند.

• مبارزه شیمیائی :

ضدعفونی بذر :

طرز عمل این است که بذر را قبل از خیس دادن بوجاری کرده و دانه های ریز و سبک و همچنین بذر علفهای هرز (سوروف یا گارس) را جداکرده سپس خوب شسته آنگاه بذور بمدت سه روز در آب قرار داده شود اگر آب روان باشد در این مدت شستشو لازم نیست ولی اگر آب راکد باشد هر روز بایستی آب عوض شود و در پایان روز سوم شلتوک را از آب کشیده و آنرا در محلولی که با سموم بنومیل و یا توپسين ام به میزان دو در هزار یعنی 40 گرم سم در ۲۰ لیتر آب تهيه شده است به مدت ۲۴ ساعت قرار داده و سپس بدون شستن آنرا برای کاشتن جوانه دار نمایند. در این مرحله بایستی سعی کردد که افزایش دمای (گرما) داخل توده شلتوک موجب سوختگی جوانه ها نشده و همچنین از طویل شدن بیش از حد جوانه نیز خودداری گردد. از سموم دیگر توصیه شده جهت ضد عفونی بذور علیه این بیماری می توان به تريفلوميزول (Triflumizole) و قارچ کش سلست یا فلوديوكسونيل (Fludioxonil) اشاره کرد.

سمپاشی در زمین اصلی :

در زمین اصلی نیز بر اثر بررسیهای انجام شده میتوان با بیماری پوسیدگی طوقه برنج مبارزه کرد طريقه عمل این است که پس از کاشت و عملیات نشاء کاری و پس از برگشت (اصطلاح محلی) که بوته ها رشد رویشی خود را شروع کردند و به محض مشاهده علائم بوته میری میتوان از سموم فوق الذكر، به میزان هر مترمربع یک گرم به صورت محلول پاشی مبارزه کرد ولی این کار حتی المقدور توصیه نمی شود زیرا مبارزه در زمین اصلی بسیار گران تمام شده و آلودگی محیط زیست و زمین را بهمراه دارد و بهتر است ضد عفونی بذر به صورت همگانی انجام شود زیرا هزینه بسیار کمی دارد و مشکلات بعدی از نظر باقیمانده سموم در خاک را نیز به همراه ندارد.