Porphyrophora tritici Bodenhimer

این آفت در سال هایی که میزان بارندگی کم باشد بیشتر در مزارع دیم ایجاد خسارت کند. فرحبخش (١٣٤٠) آن را به عنوان آفت ریشه گندم ذکر نموده است در حال حاضر مناطق انتشار آن استانهای همدان ، اردبیل، کرمانشاه ،اسلام آباد ،سنقر و کلیایی ،هرسین، صحنه، کنگاور و کرمانشاه، کردستان و آذربایجان شرقی و غربی می باشد. این آفت در مراحل اولیه زندگی خود با استقرار در روی ریشه گیاهان میزبان و تغذیه از شیره گیاهی سبب تضعیف گیاه و زرد شدن بوته های آلوده گردد. این آفت را صفر علیزاده و بهادر (١٣٦٥) از همدان و واحدی و حجت (۱۳۷۰) از کرمانشاه گزارش نموده اند. بعلاوه ایلدرین و همکاران آنرا به عنوان آفت آناتولی ترکیه اعلام کرده اند. این آفت در درجه اول به گندم و در درجه دوم به جو و جو دم موشی خسارت وارد می نماید.

شکل شناسی

تخم

تخم ها بیضی شکل به ابعاد ۰/۲۵ در ۰/۷ میلیمتر، به رنگ قرمز عنابی است و لکه های سفیدی در سطح آن پراکنده می باشد. تخم ها معمولاً به صورت توده ای در لابلای ترشحات پنبه ای در زیر خاک و در بین ریشه های افشان قرار می گیرند.

پوره

پوره سن یک آفت کشیده و بیضی شکل، به رنگ ارغوانی به طول ٠٦-٠/٨ و عرض ۰/۲ ۰/۳ میلیمتر می باشد. پاهای سینه ای رشد کرده، به تعداد سه جفت و به شکل باریک دیده می شود. روزنه های تنفسی به تعداد ۲ جفت در میان و پس قفس سینه قرار دارد. در پوره سن دوم بدن در حالیکه به صورت متورم در می آید، فواصل بین بندها نیز از بین رفته و در نهایت بدن به شکل بیضی در می آید. این پوره ها پس از کامل شدن تغذیه، پوست اندازی کرده و به پوره سن ۳ تبدیل می شوند. در این مرحله پا و شاخکها را از دست داده و به شكل حباب کم و بیش گرد (سیست) در می آیند. که تنها با خرطوم بسیار بلندشان با گیاه میزبان در ارتباط هستند. رنگ عمومی پوره سن ۲ قرمز ارغوانی و غشاء آن خیلی سست است به طوری که با کوچکترین فشار در تماس با پنس، غشاء آن ترکیده و مایع قرمز رنگ درون آن بیرون میزند و در اواخر سن ۲ پورگی رنگ آنها تیره و کدر می شود.

حشره کامل

طول بدن در افراد ماده 5-6/5 و عرض آن 3/5-4/5 میلیمتر است، شکل بدن بیضی کشیده و نسبتاً مسطح، حلقه های تشکیل دهنده قفس سینه در بیشتر نمونه ها نامشخص ولی در برخی از نژادهای جغرافیایی می توان آنرا مشاهده نمود. شکم در حشرات کامل از 8 مفصل تشکیل شده که حلقه آخر شکم فشرده تر از حلقه های جلویی است در سطح پشتی هر حلقه ردیفهای نامنظمی از تعداد ٢-٤ عدد و به طول ۲۳۰ – ٤۰۰ ميكرون وجود دارد و در مواردی این موها کوتاه و بصورت زیگزاگی آرایش یافته اند شاخكها ۷ بندی و کمی کلفت هستند که بندهای تشکیل دهنده نسبتاً فشرده به یکدیگر هستند. وضعیت شاخک یکی از خصوصیات افتراقی تشخیص این گونه است، به طوری که سطح شکمی بند انتهایی مسطح و طول آن ٤/٥ برابر طول بند دوم است، تاژک شاخک نیز دارای یک موی کوتاه، قطور و ٣-٥ عدد سنسیلای کوچک است. همچنین دارای یک جفت چشم ساده هستند. سوراخهای تنفسی در حلقه های قفس سینه و در طرفین جانبی نیم حلقه های اول و دوم شکمی قرار دارند و معمولاً در اطراف هر سوراخ تنفسی ۳-۲ عدد سنسيلا وجود دارد.

خسارت

پوره های سن یک پس از خروج از تخم در روی ریشه (محل پنجه زنی) گندم مستقر شده و با تغذیه از شیره گیاهی میزبان موجب تضعیف بوته ها و مانع از پنجه زنی و رشد طبیعی آنها می شوند. اکثر بوته های آلوده انشعابات خود را از دست می دهند. قدرت رویش بوته های آلوده شدیداً کم شده و بصورت علفی در می آیند. رنگ بوته ها بتدریج به زردی می گراید به نحوی که بوته های آلوده در مزارع به سهولت قابل تشخیص می باشند. آلودگی مزرعه به این آفت معمولاً به صورت لکه ای می باشد. طول خوشه در بوته های آلوده نصف طول خوشه های سالم است در بوته های آلوده تعداد دانه ها به شدت کاهش می یابد، به طوری که تا ۸۰ درصد کاهش دانه گزارش شده است. این آفت علاوه بر گندم روی ،جو ریشه ، مرغ، دم موشی و بید گیاه ” نیز مشاهده شده است. صفر علیزاده و بهادر (١٣٦٥ میزان خسارت این آفت را ۲۰ درصد برآورد کرده اند خسارت از پاییز شروع و در بهار تا سن دوم به شدت ادامه یابد. این آفت زراعی ۱۳۸۲-۱۳۸۳ علیرغم بارندگی نسبتاً ،خوب در برخی از مزارع گندم منطقه کبودرآهنگ خسارت قابل توجهی را در مزارع دیم ایجاد کرده بود. در مناطقی که خسارت این آفت مشهود بود جمعیت و خسارت کنه قهوه ای نیز قابل توجه بود. لذا بنظر می رسد مطالعه بیشتر در این مورد ضروری می باشد.

زیست شناسی

این حشره زمستان را به صورت پوره سن یک، داخل کیسه های تخم و یا ترشحات مومی حشرات ماده در لابلای ریشه های افشان گیاهان میزبان در داخل خاک سپری می کند. در اواخر اسفند و یا اوایل بهار پس از مساعد شدن هوا پورهها برای استقرار در روی میزبان های جدید پراکنده شده و در روی ریشه بوته های گندم، جو و سایر گرامینه های وحشی مستقر و تغذیه خود را از شیره گیاهی آغاز می کنند. (صفر علیزاده و اسلامی ،۱۳۷۴) پورههای سن یک پس از از تغذیه با اولین پوست اندازی تبدیل به پوره سن ۲ می شوند که به شکل حباب گرد می باشد. این فرم فقط خرطوم داشته و فاقد دیگر ضمائم شامل پاها و شاخک ها است. سیستهای ماده پس از ۳۰-۱۰ روز تغذیه به حشره کامل ماده تبدیل می شوند. شپشک های نر پس از مرحله سیست یک بار دیگر پوست اندازی کرده و به پوره سن سوم تبدیل می شوند. بعد از این مرحله وارد مرحله پیش شفیره و بالاخره شفیره شده و سپس به حشرات کامل نر تبدیل می شوند. در نیمه دوم اردیبهشت ماه از تغذیه آفت کاسته شده و بدن شفافیت خودش را کم کم از دست می دهد، به رنگ تیره و کدر در می آید. در این مرحله حشره کامل در درون سیست فرم گرفته و اندامهای آن بتدریج تشکیل گردد. افراد بالغ از اواخر اردیبهشت ماه از پوسته خود (سیست) خارج می شوند. خروج آنها تا اواسط خردادماه ادامه می يابد اما اوج زمان خروج هفته اول خرداد ماه است. حشرات ماده بالغ پس از چند روز فعالیت جفت گیری کرده و در اواخر تیر ماه در شرایط آب و هوایی سنقر کلیایی شروع به تخم گذاری می کنند. حشرات ماده بصورت جنسی و بکرزایی تولید مثل می کنند. افراد ماده ۷-۱۲ روز بعد از خروج از حالت سیستی و بالغ شدن تخم گذاری می کنند. تخمگذاری بصورت توده ای و حداکثر ٤٢٣ عدد گزارش شده است. (صفر علیزاده و اسلامی ،۱۳۷۴ ). دوره تخمگذاری آفت حدود ۱۰ روز طول می کشد. از روز پنجم و ششم به بعد از تعداد تخم ها کاسته می شود. حشرات ماده در حالیکه تارهای سفیدی دور خود کنند تخمهای خود را در لابلای تارها قرار می دهند. تخمها پس از یک هفته باز می شوند. پورههای سن یک تمام تابستان، پاییز و زمستان را در لابلای ریشه های افشان گیاه میزبان سپری می نمایند. این آفت در شرایط آب و هوایی همدان و کرمانشاه یک نسل در سال دارد. ( صفر علیزاده و بهادر، ۱۳٦٥ و واحدی و حجت (۱۳۷۰)

روشهای کنترل

الف – زراعى

1- شخم عمیق و زیر خاک کردن بقایای گیاهی: انجام این عملیات در کاهش جمعیت آفت بسیار مؤثر می باشد. ( صفرعلیزاده و بهادر، ١٣٦٥)

2- آبیاری مزارع خسارت دیده سبب ترمیم خسارت می شود. (واحدی (۲۰۰۲). ولی در سال زراعی ۱۳۸۰ که بارندگی بهاره نسبتاً خوب بود جمعیت آفت در برخی مزارع دیم مناطق غربی کشور شامل کبودر آهنگ و استان کرمانشاه بسیار قابل توجه بود. به نظر می رسد باید عوامل دیگری در کاهش جمعیت دخیل باشند.

3- اجرای تناوب زراعی در کاهش میزان خسارت آفت مؤثر است (صفر علیزاده و بهادر، 1365)

ب دشمنان طبیعی

واحدی (۱۳۷۰) کفشدوزک Lithophillus sp و کنه Tyrophagus putrecentiae Schrank (Acari caridae را به عنوان عوامل شکارگر ذکر کرده است ولی کنه مذکور بیشتر قارچ خوار و پوسیده خوار است تا حشره خوار بنابراین نمی تواند دشمن طبیعی مؤثری برای آن باشد. ( خانجانی و همکاران ،۱۳۷۹)