Cephus pygmaeus L

زنبور ساقه خوار گندم یکی از آفات غلات است که در برخی از سالها می تواند خسارت قابل توجهی وارد نماید. جمعیت این آفت از سال ۱۳۶۷ در منطقه کرج و بعضی از مناطق دیگر مانند استان مرکزی افزایش چشمگیری پیدا کرده است. این زنبور برای اولین بار در ایران توسط دواچی (۱۳۳۳) گزارش گردید. وی میزان خسارت را در سال های طغیانی در منطقه ورامین %۲۵ ذکر کرده است.

شکل شناسی

حشره کامل زنبور ساقه خوار غلات، کوچک و باریک است که طول آن ۱۰-۱۲ میلیمتر می باشد. رنگ عمومی بدن سیاه براق است ولی لبه ران، ساق و پنجه به رنگ زرد می باشد. سر حشره بزرگ و عریض تر از قفس سینه است. قطعات دهان زرد رنگ، شاخک ها سیاه، بلند و از ۲۰ بند تشکیل شده است. شکم زنبور سیاه و دارای نوارهای عرضی زرد رنگ می باشد. حلقه های یکم ،چهارم ،هفتم و هشتم شکم بکلی سیاه بوده و دو لکه کوچک زرد رنگ دارد. در حلقه ششم لکه های روشن بزرگتری دیده می شود. حلقه های سوم و پنجم در قسمت عقب دارای یک نوار عریض به رنگ زرد می باشد. در انتهای شکم حشره ماده تخمریز قرار دارد. لارو این زنبور کرمی شکل، بدون پا، کمی خمیده، سفید رنگ و در حداکثر رشد ۱۴-۱۰ میلیمتر طول دارد. سر آن گرد و زرد رنگ است. هر یک از قطعات سینه مانند حلقه اول شکم توسط یک شیار عرضی به دو قسمت تقسیم میشود دواچی (۱۳۳۳) حرکت لارو از قاعده به سمت طوقه است.

خسارت

لارو این حشره به دو صورت خسارت وارد میکند: در مرحله اول تغذیه لاروها از بافتهای پارانشیمی و آوندی داخل ساقه باعث کند شدن جریان شیره گیاهی و در نتیجه لاغر و سبک شدن دانه ها می شود و گاهی تمام بافت های آوندی مورد تغذیه لاروها قرار گرفته و قطع جریان شیره گیاهی را موجب می شود و در نتیجه خوشه ها زودتر از موعد خشک و دانه ها پوک می شوند. تغذیه لاروها از بافتهای داخلی ساقه ها باعث می شود که تمام طول ساقه از مواد جویده شده و فضولات لارو انباشته شود. در مرحله دوم لارو پس از کامل شدن تغذيه و قبل از تشکیل پیله و استقرار در محل طوقه قسمتی از داخل ساقه را به صورت دایره جویده و پس از اختلاط آنها با بزاق در ساختن در پوش لانه استفاده می نماید. ساقه جویده شده ضعیف شده و به محض وزش باد از محل مذکور شکسته و در هنگام برداشت در مزرعه باقی می ماند. (غدیری، ۱۳۷۶ – ۱۳۷۷) میزان خسارت این آفت در مناطق مختلف بر حسب نوع رقم، متفاوت بوده است؛ چرنو (۱۹۷۶) خسارت دو واریته مورد آزمایش در منطقه استاورویل روسیه را ۱۴/۴ ۲۰/۸ درصد تعیین کرده است در سوریه حداکثر کاهش وزن دانه ها در گندم دوروم ۳۱/۸۸ درصد، در گندم معمولی ۶۰/۱۱ و در تریتیکاله ۲۱/۹۷ درصد بوده است (میلر (۱۹۸۷)؛ لذا رقم بسیار تعیین کننده در میزان خسارت آفت می باشد.

زیست شناسی

به گزارش تانس کیل و دور می دونتوا ) (۱۹۸۷) بوتههای با رشد بهتر توسط حشره برای تخم گذاری ترجیح داده می شوند. بر اساس بررسی های میلر (۱۹۸۷) در سوریه خوشه های ساقه های آلوده به زنبور زودتر رسیده و دارای دانه های ضعیف تر و کوچکتر هستند به اعتقاد كورنيلوو” (۱۹۸۵) آبیاری منظم شرایط مزرعه را برای فعالیت زنبور ساقه خوار مناسب می سازد.

حشرات کامل زنبور ساقه خوار غلات معمولاً در اواخر فروردین ماه هنگامی که متوسط دمای روزانه به حدود ۱۲-۱۵ درجه سانتیگراد می رسد ظاهر می شوند. ظهور حشرات کامل در کرج از اواخر فروردین ماه تا اوایل و گاهی تا اواسط خرداد ماه بصورت تدریجی ادامه می یابد. حشرات کامل پس از ظهور اکثراً روی برگ ها و ساقه های گندم و جو در حالت استراحت مشاهده می شوند و در ساعات آفتابی ضمن انجام پروازهای کوتاه و بازدید از گلهای علفهای هرز اطراف مزارع نظیر … (Cardaria araba L. Desv. Descurainia sophia (L .Euphorbia cf. heteradena Jaub. & Apach و … Lisaea heterocarpa از گرده گل آنها تغذیه می کنند. همیشه نسبت جنسی حشرات ماده بیشتر از حشرات نر می باشد. غدیری (۱۳۷۳). به طور متوسط ۶۲ درصد جمعیت را مادهها و ۳۸ درصد را نرها تشکیل می دهند حداکثر تراکم جمعیت حشرات کامل در اواسط یا اواخر اردیبهشت ماه مشاهده می شود . بعد از آن به تدریج از تراکم جمعیت آن کاسته می شود حشرات کامل را حتی اوایل تا اواسط خرداد ماه هم می توان در مزارع غلات مشاهده کرد . حشرات بالغ پرواز ضعیفی دارند و دوره فعالیت آنها ۴۲ روز می باشد. (صحراگرد، ۱۳۵۸)

حشرات ماده پس از جفت گیری تخم های خود را به طور انفرادی با فرو کردن تخمریز خود درداخل ساقه قرارمی دهند . تخمگذاری این حشره در گندم معمولاً مصادف با مرحله ساقه رفتن و در مزارع زود کاشت در مرحله خوشه رفتن است. تخمگذاری، معمولاً در میانگره های بالایی ساقه انجام می شود. در مزارع دیر کاشت و یا در ارقام دیررس که خوشه ها در هنگام فعالیت حشرات کامل هنوز ظاهر نشده اند تخم در داخل میان گره های بالایی ساقه قرار داده می شود. دوره نشو و نمای تخم در دمای متوسط شبانه روزی ۱۶ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۳۰ درصد، حدوداً ۸-۱۲ روز است. خروج تدریجی حشرات کامل باعث می شود که تخمگذاری نیز به تدریج انجام شود. لارو پس از خروج از تخم از بافت داخل ساقه تغذیه کرده و به تدریج به سمت پایین ساقه حرکت می کند. دوره لاروی (در دمای متوسط شبانه روزی حدود ۲۰ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی ۲۸ درصد) حدود ۲۵ – ۳۰ روز به طول می انجامد. در این مدت لارو نشو و نمای خود را به اتمام رسانده و ضمن تغذیه از بافت داخلی ساقه پارانشیم آوندها از محل گرهها نیز عبور کرده و خود را به محل طوقه در داخل خاک می رساند. پایان نشو و نمای لاروها در ارقام مختلف یکسان نیست. در این راستا غدیری (۱۳۷۲) چند رقم گندم و جو را مقایسه کرده و نتیجه گرفت که در رقم جو والفجر تشکیل پیله زودتر از ارقام گندم انجام می شود. ۹۰-۹۵ درصد لاروه،ا تا اوایل تیر ماه خود را به طوقه می رسانند. در این زمان ۵-۱۰ درصد لاروها در داخل ساقه باقی مانده اند، این لاروها مربوط به حشراتی هستند که با تأخیر تخمریزی کرده اند و در صورت عدم برداشت محصول حداکثر تا اواسط تیر ماه خود را به محل طوقه رسانده و در آنجا مستقر می شوند. در ارقام جو و یا گندم های زودرس لارو نشو و نمای خود را زودتر به پایان رسانده و همزمان با سفت شدن دانهها در محل طوقه مستقر می شود. در اواخر اسفندماه یا اوایل فروردین ماه لارو در داخل محفظه خود تبدیل به شفیره می شود. شفیره از نوع آزاد بوده و تقریباً تمام قسمت های بدن حشره کامل مشخص می باشد. دوره شفیرگی در حرارت متوسط شبانه روزی ۱۱ درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی متوسط شبانه روز ۲۷/۵ درصد ۲۰-۲۵ روز به طول می انجامد. حشره کامل همزمان با مرحله ساقه رفتن و شروع مرحله خوشه دهی گندم خارج می شود. در بررسی هایی که در این مورد انجام گرفته معلوم شده است که بیش از ۷۰ درصد لاروهای موجود در داخل ساقه در صورت قرار گرفتن در خاک مرطوب تبدیل به شفیره و سپس حشره کامل شده، ولی هیچیک از لاروهای موجود در داخل خاک خشک موفق به ادامه نشو و نما نمی شوند. این لاروها برای مدت دو سال به همان صورت نگهداری وسپس به حشره کامل تبدیل شدند. بنابراین وجود رطوبت در اطراف طوقه خصوصاً در اسفند و فروردین جهت ادامه نشو و نمای لارو بسیار اهمیت دارد. ریونی (۱۹۶۲) معتقد است که لاروهای زنبور ساقه خوار در دوره دیاپوز و قبل از ورود به مرحله شفیرگی احتیاج به جذب رطوبت دارند و در صورت کافی نبودن رطوبت به شفیره تبدیل نمی شوند.

خلف (۱۳۷۴) زنبور ساقه خوار دیگری را تحت عنوان Trachelus tabidus از استان فارس گزارش کرده است. وی بیولوژی و کنترل آن را این گونه بیان کرده است:

این آفت زمستان را بصورت لارو غیر فعال در پیله نازک و سفید در قسمت پایین ساقه مجاور طوقه سپری می کند . خروج زنبورها از داخل شفیره ها به عوامل محیطی شامل رطوبت و حرارت بستگی دارد به همین دلیل در مناطق گرمسیر و معتدل ۲-۳ روز بعد از ظهور جفتگیری و تخمریزی می کنند. تخم ها را بصورت انفرادی در زیر محور خوشه و در بافت اپیدرم قرار می دهند. لاروها پس از خروج از پوسته تخم در داخل ساقه نفوذ کرده و به سمت پایین کنند. تغذیه لارو به خصوص از ناحیه گره های ساقه موجب ضعف بوته سبک و پوک شدن دانه ها و کاهش محصول می گردد. تقریباً همزمان با مراحل آخری رشد دانه ها و سفت شدن آنها لاروها ساقه را از ناحیه نزدیک به طوقه قطع نموده و در قسمت پایین محل قطع شده باقی می مانند. در شرایطی که بارندگی کم بوده و رطوبت کافی فراهم نگردد. حشره ممکن است هر دو سال یک نسل تولید کند که در این صورت لاروها به صورت غیر فعال تا دو سال باقی حرکت می مانند.

روش های کنترل

الف – زراعی

1- استفاده از ارقام مقاوم: غدیری (۱۳۸۱) رابطه بین ضخامت ساقه با میزان آلودگی را بررسی کرده و نتیجه گرفته است که بین درصد آلودگی و ضخامت ساقه همبستگی منفی وجود دارد؛ لذا میتوان از ارقامی که ضخامت ساقه آنها زیادتر است در مناطق آلوده به زنبور ساقه خوار استفاده نمود.

2- اجرای تناوب و آیش در کشت منطقه ای در کاهش تراکم جمعیت آفت کاملاً مؤثر است.

3- استفاده از واریته های متحمل: رقم گندم آزادی با میانگین آلودگی ۵/۳۹ درصد نسبت به ارقام امید قدس و جو والفجر آلودگی کمتری نشان داده است. از نظر کاهش وزن دانه ها، رقم والفجر با میانگین ۸/۳۲ درصد کمترین کاهش وزن را داشته است. (غدیری ۱۳۷۲). بنابراین نوع رقم در میزان تحمل به آفت بسیار تعیین کننده می باشد بدین طریق میتوان با لحاظ کردن آن از خسارت آفت تا حدودی جلوگیری نمود.

4- کشت ارقام زودرس: مزارع زود کاشت و یا ارقام زودرس ترجیح داده می شوند صحراگرد (۱۳۵۸ مرة في حال وليب

5- اجرای شخم عمیق بعد از برداشت که در کاهش ذخیره زمستانه آفت مؤثر است.

ب- دشمنان طبیعی

زنبور پارازیتوئید Aprostocetus westwood از خانواده Eulophidae پارازیتوئید مرحله لاروی آفت است. همچنین زنبور Elachertus proteoteratis پارازیتوئید لارو این آفت می باشد. این پارازیتوئید، تخم های خود را روی بدن لاروهای میزبان قرار می دهد و لاروهایی که تخمهای آن خارج می شود بصورت اکتوپارازیت روی لاروها فعالیت پارازیتی خود را شروع می نماید. میزان پارازیتیسم طبیعی آن ۲۳/۲ درصد بوده است صحراگرد (۱۳۵۸)

علاوه بر زنبورهای پارازیتوئيد مذكور حشره کامل (Cantharis melasis, Col (Cantharidae و گونه هایی از عنکبوتها نیز از شکارچی های حشرات کامل آفت در زمان تخمگذاری و تغذیه از گل علفهای هرز مزارع می باشند.

ج – شیمیایی

در مزارع آلوده به سن گندم ، سمپاشی که علیه حشرات کامل (سن (مادر) صورت می گیرد حشرات کامل این آفت را نیز کنترل می نماید غدیری (۱۳۷۴)